એક બે નહીં પૂરા 41 દિવસના ઇન્તેજાર બાદ સફળતાનો જે સ્વાદ ચાખવા મળ્યો, એ ચાર વર્ષ પહેલાંના ખારા આંસુને અમૃત બનાવનારો બની રહ્યો છે. ભારતનું ચંદ્રયાન 3 વિશ્વનું પહેલું દક્ષિણ ધ્રુવ પ્રદેશમાં ઉતરાણ કરનારૂં પહેલું યાન બન્યું છે. જો કે આકાશી પિંડ પરના સફળ ઉતરાણ કરીને ચંદ્ર પર પહોંચનારો ચોથો દેશ બન્યો છે. એ ટેકનોલોજી હસ્તગત કરવા સાથે ભારત હવે સૌરમાળામાં આગળ વધી શકે એમ છે. બુધવારની એ સફળતા આજે ચેસ વર્લ્ડ કપમાં ભારતને વધુ ગૌરવવંતુ બનાવશે ખરી ?

14 જુલાઇ 2023 ના બપોરે 2.35 મિનિટે શ્રીહરિકોટા અવકાશ મથકેથી ઇસરોના સૌથી મોટા રોકેટ એસએલવી રોકેટ દ્વારા ચંદ્રયાન 3 ને અવકાશમાં તરતું મુકાયું હતું. ઓછા શક્તિશાળી રોકેટ અને ઓછા બજેટમાં સફળતા પામવાની ઇસરોની પરંપરા આગળ વધારવાનું કામ પણ ચંદ્રયાન 3 દ્વારા હાથ ધરાયું હતું અને તેથી જ 3.84 લાખ કિલોમીટર લાંબી આ સફર પાર પાડવામાં દોઢ મહિનો લાગી ગયો હતો. તેની સામે રશિયાએ લુના 25 11 ઓગષ્ટે ચંદ્રની સફરે મોકલ્યું હતું. જો કે તેનું ક્રેશ લેન્ડિંગ થતાં ચેનલોએ લુના 25 અને ચંદ્રયાન 3 વચ્ચે જાણે ચંદ્ર પર પહોંચવાની રેસ લાગી હોય એવું ચિત્ર ઉપસાવ્યું હતું, તે રેસમાં ફક્ત ભારત જ બાકી રહ્યું હતું અને ચંદ્રયાને પહેલાં ધરતી ફરતેના અનેક પરિક્રમણ અને એ પછી ચંદ્ર ફરતેના પરિક્રમણ બાદ ધીરે ધીરે ભ્રમણકક્ષા ઘટાડતા જઇને 23 ઓગષ્ટે સાંજે 6.04 કલાકે ચંદ્રભૂમિ પર સફળતાના પગરણ માંડ્યા હતા.

એ સાથે જ ભારતીય વિજ્ઞાનીઓએ આકાશી પિંડો પર યાનોને ઉતારવાની દિશામાં પહેલી સફળતા મેળવી છે. આ ટેકનોલોજી બીજા અવકાશી પિંડો પર પહોંચવા માટે જરૂરી છે અને એ હસ્તગત કરી લીધી છે, ત્યારે સૌરમાળામાં બીજા ગ્રહોના અભ્યાસ માટેના દ્વાર ખુલી જશે. જો કે અત્યારે તો ચંદ્ર જ નિશાન પર છે. વિક્રમના સફળ લેન્ડિંગ બાદ હવે પ્રજ્ઞાન રોવર પણ ચંદ્રભૂમિ પર 14 દિવસ સુધી રઝળપાટ કરીને વિવિધ સંશોધનો હાથ ધરશે અને કેટલાય રહસ્યો તે ઉકેલી શકે એમ છે. ખાસ તો ચંદ્ર પર પાણીના પુરતા પુરાવા તે શોધશે. પાણી હોવાનું પ્રમાણ તો ચંદ્રયાન 1 ના ઇમ્પેક્ટરે આપી જ દીધા હતા. હવે એ દિશામાં વધુ સંશોધન કરવા જરૂરી છે. સ્વાભાવિક છે કે પાણીના રાસાયણિક વિઘટનથી ઓક્સિજન અને હાઇડ્રોજન છુટા પાડી શકાય છે. ઓક્સિજન જીવન માટે જરૂરી છે, તો હાઇડ્રોજન તથા ઓક્સિજન રોકેટ માટે બળતણ બની શકે એમ છે. વળી ચંદ્રનું ગૂરૂત્વાકર્ષણ નબળું હોવાને કારણે ત્યાંથી ધરતી કરતાં ઓછી શક્તિએ રોકેટને મંગળ ભણી દાગી શકાય એમ છે. એ કારણે જ ભવિષ્યમાં સમાનવ મંગળયાત્રા માટે ચંદ્ર એક સ્પેશ સ્ટેશન બની શકે એમ છે.

આ કારણે જ ભારતનું મૂન મિશન ખૂબ જ મહત્વનું લેખાય છે. વાસ્તવમાં ચંદ્રયાન 2 ને સોંપાયેલા કામો હવે ચંદ્રયાન 3 દ્વારા પુરા કરાશે. કદાચ, એ કારણથી જ ચંદ્રયાન 2 ની જેમ ચંદ્રયાન 3 ના લેન્ડરને વિક્રમ અને રોવરને પ્રજ્ઞાન નામ જ અપાયા છે. નાસાની પણ આ મિશન ઉપર નજર છે કેમકે અમેરિકા આવતા વર્ષે ફરીથી સમાનવ ચંદ્રયાત્રા શરૂ કરવાનું છે. મંગળ પર જતાં પહેલાં ચંદ્ર પર પાછા જવું જરૂરી છે.

વિક્રમમાં રહેલું પ્રજ્ઞાન આપણું ચંદ્ર અંગેનું જ્ઞાન વધારશે, તો બીજી તરફ આજે પ્રજ્ઞાનંદા આજે ભારતને બીજું ગૌરવ અપાવે એવી આશા અસ્થાને નથી. પ્રજ્ઞાનંદા વર્લ્ડ ચેસ ચેમ્પિનશિપની ફાઇનલમાં રમી રહ્યો છે. અઝરબૈજાનની રાજધાની બાકુ ખાતે રમાઇ રહેલી ટુર્નામેન્ટમાં આજે કોણ જીતશે એ મહત્વનું છે.

ભારતના ગ્રાન્ડમાસ્ટર આર પ્રજ્ઞાનંદ અને વિશ્વના નંબર વન ચેસ ચેમ્પિયન મેગ્નસ કાર્લસન વચ્ચે ચેસ વર્લ્ડ કપની ફાઈનલની બીજી રમત પણ ડ્રોમાં સમાપ્ત થઈ હતી. હવે આજે - ગુરુવારે ટાઈબ્રેકરથી વર્લ્ડ કપની ફાઇનલમાં વિજેતા નક્કી થશે. એ દ્વારા દુનિયાને નવો ચેસ ચેમ્પિયન મળશે. પ્રથમ ગેમમાં 35 ચાલ બાદ બંને ખેલાડીઓ મેચને ડ્રો પર સમાપ્ત કરવા સંમત થયા હતા. હવે બીજી ગેમમાં 30 ચાલ બાદ મેચ ડ્રો પર સમાપ્ત કરવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો.

ભારતીય ગ્રાન્ડમાસ્ટર પ્રજ્ઞાનંદને પ્રથમ રાઉન્ડમાં બાય મળી હતી. બીજા રાઉન્ડમાં 29 વર્ષીય ફ્રેંચી મેક્સિમ લેગાર્ડેને અને ત્રીજા રાઉન્ડમાં અનુભવી ડેવિડ નવારાને હરાવ્યા હતા. એ પછીના રાઉન્ડમાંપ્રજ્ઞાનંદે અમેરિકન ગ્રાન્ડમાસ્ટર અને વિશ્વના નંબર 2 હિકારુ નાકામુરાને ટાઈબ્રેકરમાં હરાવ્યો હતો. બંનેએ તેમના ચોથા રાઉન્ડના મુકાબલામાં તેમની બંને ક્લાસિકલ રમતો ડ્રો કરી હતી. પાંચમા રાઉન્ડમાં હંગેરિયન ફેરેન્ક બર્કેસનો મુકાબલો પ્રજ્ઞાનંદ સામે હતો પરંતુ તે ભારતીય ખેલાડીઓ સાથે મુકાબલો કરી શક્યો નહોતો. જો કે એ પછી ક્વાર્ટર ફાઇનલમાં ભારતના જ બંને ખેલાડીઓ વચ્ચે મુકાબલો થયો હતો. પ્રજ્ઞાનંદેદેશવાસી અર્જુન અર્ગિસને હરાવી સેમિફાઇનલમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. 2002 માં વિશ્વનાથન આનંદ પછી 31 વર્ષીય પ્રથમ ભારતીય બન્યો હતો જેણે સેમિફાઇનલમાં તેના પ્રતિસ્પર્ધી વિશ્વના નંબર 3 ફેબિયાનો કારવાનાને હરાવીને FIDE વર્લ્ડ કપની ફાઇનલમાં પ્રવેશ કર્યો હતો.

હવે આજે બધાની નજર બાકુ પર મંડાયેલી રહેશે. શું કાર્લસનને હરાવીને પ્રજ્ઞાનંદ વિશ્વ ચેમ્પિયન બનશે કે કાર્લસન તેનો તાજ જાળવી શકશે ? ચંદ્ર વિજય મેળવ્યા પછી આજે ચેસ વિજય માટેની આશા ખોટી તો નથી જ. બેસ્ટ ઓફ લક પ્રજ્ઞાનંદ.

ચંદ્ર વિજય બાદ આજે ચેસ વિજય થશે ? 

ચંદ્રયાન -3 ધરતીની ભ્રમણકક્ષામાં સફળતાપૂર્વક તરતું મુકાયું કે તરત જ વડાપ્રધાન મોદીએ ફ્રાંસથી ટ્વીટ કરીને વિજ્ઞાનીઓના પરિશ્રમને વધાવી લીધો હતો. જો કે આ સફળતાથી હરખાઇ જવાય એ સમજી શકાય એમ છે. પરંતુ દૂધનો દાઝેલો છાશ પણ ફૂંકીને પીએ એમ આપણે ચંદ્રયાન 3 ખરી કસોટીમાં પાર ઉતરે એ ભારત માટે મોટી સફળતા ગણાશે.

કોપીબુક સ્ટાઇલથી ચંદ્રયાન -3 શુક્રવારે રવાના થયું, ત્યારે ધારણા પ્રમાણે જ પહેલા તબક્કાની સફળતાને વર્યું છે. હવે પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષામાં ઉપગ્રહો તરતા મુકવામાં ઇસરોને હથોટી આવી ગઇ છેં, બીજી ભાષામાં કહીએ તો ઇસરો માટે પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષામાં ઉપગ્રહો તરતા મુકવા એ ડાબા હાથનો ખેલ થઇ ગયો છે, એ સંજોગોમાં ચંદ્રયાન 3 સફળતાથી ધરતીની ફરતે ઘૂમતું થાય એ ઘણું સહજ છે. ધરતીના ગુરૂત્વાકર્ષણના બાહુપાશમાંથી છુટીને તે ચંદ્ર તરફ સફર શરૂ કરશે એ પણ બહુ સહજ પ્રવાસ છે. ઇસરોએ અગાઉ બે વખત ચંદ્રયાનો અને એક વખત મંગળયાનને તેમના નિર્ઘારીત માર્ગે રવાના કરવામાં મેળવેલી સફળતાને આધારે કહી શકાય કે ચંદ્રયાન 3 પણ ચંદ્ર સુધીની સફર તો સરળતાથી કાપી નાંખશે. પરંતુ ચંદ્ર પર લેન્ડર અને રોવરને સફળતાપૂર્વક ઉતારી શકાશે એવી આશા અત્યારે તો રાખી શકાય એમ છે.

લાંબા સમય સુધી ઇસરોના લોન્ચિંગ સામાન્ય લોકોથી ઓઝલ રહ્યા છે. પરંતુ ગઇ કાલે ચંદ્રયાન 3નું લોન્ચિંગ જોવા માટે હકડેકઠ મેદની ઉમટેલી જોયા પછી એક આશા જરૂર જાગે કે આપણો વિજ્ઞાન અભિગમ હવે વધુ બળવત્તર બને એ સિવાય દેશનો સાચો વિકાસ થઇ શકે એમ નથી. ઇસરો તો આપણા સાચા વિકાસનું પ્રતિક રહ્યું છે. સ્વાભાવિક છે કે ઇસરોએ વિદેશી રોકેટના સથવારે અવકાશ કાર્યક્રમનો પ્રારંભ કરવા સાથે સમાંતરે આત્મનિર્ભરતા કેળવવાનું પણ શરૂ કર્યું હતું અને તેથી જ આજે પૂર્ણ સ્વદેશી ચંદ્રયાન 3 સ્વદેશી રોકેટ પર સવાર થઇને પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષામાં તરતું થઇ ગયું છે.

આ સફળતાની સાથે સાથે આવતા મહિને ફરી એક વખત પડકાર ઝીલવા માટે દેશે તૈયાર રહેવું પડશે. લેન્ડર અને રોવર સફળતાપૂર્વક ચંદ્રની ધરતી પર ઉતરશે એ સાથે આપણા અવકાશ કાર્યક્રમનો બીજો યુગ શરૂ થશે. આ સફર એટલા માટે પણ પડકારરૂપ છે કે આ પહેલાં ચંદ્રયાન 2 ના મિશનમાં ચંદ્ર ઉપર સફળતાપૂર્વક ઉતરાણ કરવામાં નિષ્ફળતા મળી હતી. એ ટેકનોલોજી મેળવવા સાથે બીજો પડકાર એ પણ છે કે આપણું ચંદ્રયાન 3 ધરતી પરથી નહીં દેખાતી ચંદ્રની સપાટી પણ ઉતરાણ કરશે. એ કારણે તેનું ઉતરાણ સાવ અંધારામાં થશે એમ કહીએ તો ચાલે. સાથે સાથે ત્યાંથી સિગ્નલ મેળવવાનો પણ એક પડકાર છે. જો કે ઉતરાણ સિવાય બીજા કોઇ પડકાર ઇસરોના વિજ્ઞાનીઓ માટે નથી એટલું તો જરૂર કહી શકાય.

ચંદ્ર પર સફળતાપૂર્વક ઉતરાણ કરીને ભારત ચંદ્ર પર હાજરી પુરાવનારો ચોથો દેશ બનશે. ખરેખર તો એ દ્વારા અન્ય કોઇ પણ આકાશીપિંડ પર ઉતરાણ કરવાની ટેકનોલોજી હસ્તગત કરી લેવાશે, જેને કારણે અવકાશી પિંડોનો અભ્યાસ કરવામાં વિજ્ઞાનીઓને વધુ તક મળશે. હવે આ સફળતા સાથે સાથે ભારતમાં સંશોધન વધુ થાય એ દિશામાં કામ કરવાની જરૂર છે.

ખેર, ચંદ્રયાન 3 હાલ તો ધરતીની ભ્રમણકક્ષામાં રહીને ચંદ્ર સુધીની લગભગ 4 લાખ કિલોમીટરની લાંબી સફર માટે રવાના થશે. ચંદ્રયાન-3 મિશન આ લાંબા પ્રવાસમાં જો બધું આયોજન પ્રમાણે ચાલ્યું તો તે 23 કે 24 ઓગસ્ટે ચંદ્ર પર સોફ્ટ લેન્ડિંગ કરશે. ચંદ્રની સપાટી પર પહોંચતાની સાથે જ લેન્ડર અને રોવર આગામી એક ચંદ્ર દિવસ એટલે કે 14 પૃથ્વી દિવસ માટે સક્રિય થઈ જશે. ઇસરોના ચંદ્ર મિશનનો ધ્યેય ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવીય ક્ષેત્રમાં સોફ્ટ લેન્ડિંગ કરવાનો છે.

હવે ચંદ્ર પર પહોંચે ત્યાં સુધી રાહ જોવી રહી. પરંતુ હવે ઇસરોએ વિનેશ મિશન માટેની પણ તૈયારી ઝડપથી કરવી જોઇએ. અમેરિકા સહિતના અનેક દેશો શુક્ર ગ્રહના અભ્યાસ માટે સક્રિય થઇ રહ્યા છે, ત્યારે ભારતે તેમના કરતાં વહેલાં શુક્રને સર કરીને રિસર્ચ માટે ડેટા એકત્ર કરી લેવાની જરૂર છે. ચંદ્રયાનની સફળતા ઇસરોના બીજા અનેક મિશનો માટે એક મિશાલ બની રહેશે. પરંતુ એ માટેનો પડકાર આપણે આવતા મહિને ઝીલી શકે એ માટે ઇસરોના વિજ્ઞાનીઓને શુભેચ્છા પાઠવવી રહી....

ચંદ્રયાન 3ની ઉજવણી તો 23 મી ઓગષ્ટે જ સફળ ઉતરાણ સાથે થાય 

આજકાલ અદાણી ગ્રુપની કંપનીઓ અંગે હિંડનબર્ગનો રીપોર્ટ આવ્યા બાદ શેરબજારમાં ભારે ઉથલપાછલ મચી છે. ખાસ તો એલઆઇસી અંગે વિપક્ષ આંગળી ચીંધી રહ્યો છે. એલઆઇસીએ અદાણીની કંપનીઓમાં ભારે રોકાણ કર્યું હતું અને હિંડનબર્ગનો રીપોર્ટ આવ્યા બાદ અદાણીના શેરમાં કડાકો બોલતો રહ્યો, પણ એલઆઇસીએ રોકાણ રોકડું ન કરતાં આજે તેને ભારે નુકશાન વેઠવાનો વારો આવ્યો છે. અદાણીની કંપનીઓમાં ખાનગી ફંડોએ લોકોના પૈસા રોક્યા ન હતા, ત્યારે એલઆઇસીના ફંડ મેનેજરોને કેમ અદાણીની કંપનીઓમાં ઉમળકો જાગ્યો હતો, એ પણ એક સવાલ છે. ખેર, એ આખો મુદ્દો બીજો છે. અહીં તો આપણે આઝાદ ભારતના પહેલાં કૌભાંડની વાત કરવાની છે. એ કૌભાંડમાં પણ એલઆઇસીનું નામ સંડોવાયું હતું.

19 જુન 1956 ના દિવસે સંસદે લાઇફ ઇન્શ્યોરન્સ કોર્પોરેશન એક્ટ પસાર કર્યો હતો. એ એક્ટ હેઠળ વીમા નિગમનો પાયો નંખાયો હતો અને 1 સપ્ટેમ્બર 1956 ના દિવસે એલઆઇસી અસ્તિત્વમાં આવી હતી. જો કે જાણે કાળ ચોઘડિયામાં તેની સ્થાપના થઇ હોય એમ સ્થાપનાના એક જ વર્ષમાં એલઆઇસી સામે સંસદમાં ભારે હંગામો મચી ગયો હતો. એલઆઇસીની સ્થાપના થઇ ત્યારે સરકારે એ સમયે 5 કરોડનું રોકાણ કર્યું હતું. આઝાદ ભારતની સરકારે બનાવેલી એક પહેલી મોટી સંસ્થા હતી. એલઆઇસીની નીતિ એવી ઘડવામાં આવી હતી કે તે પ્રતિષ્ઠિત કંપનીઓના શેરમાં નાણાં રોકી શકતી હતી. એલઆઇસી વીમા કંપની છે. લોકોના જીવન માટે વીમા લે છે. લોકો પોલિસી ખરીદી તેને માટે પૈસા ભરે છે. ગ્રાહકોની પોલિસીના નાણાંમાંથી 70 થી 75 ટકા નાણાં સરકારી સિક્યોરિટીમાં રોકે છે, જ્યારે બાકીને 20 થી 25 ટકા નાણાં શેર બજારમાં રોકી શકે છે. હાલમાં એલઆઇસીના 25 કરોડ પોલિસી ધારક છે.

16 ડિસેમ્બર 1957. કોંગ્રેસના સાંસદ ફિરોઝ ગાંધીની અર્જન્ટ નોટીસના આધારે લોકસભાના સ્પીકરે તેમને બોલવાની મંજૂરી આપી હતી. ફિરોઝ ગાંધી એટલે એ વખતના વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરૂના જમાઇ અને ઇન્દિરા ગાંધીના પતિ, તથા કોંગ્રેસના સાંસદ. આજે તો પક્ષના શિસ્તના નામે કોઇ ચૂં કે ચાં કરી શકતું નથી. પરંતુ એ સમયે લોકતાંત્રિક મૂલ્યોનું જતન થતું અને તેથી જ સાંસદ ફિરોઝ ગાંધીએ સસરા જવાહરલાલ નેહરૂની સરકારનું કૌભાંડ જાહેર કર્યું અને તમામ પુરાવા પણ રજુ કર્યા.

1957 માં કોલકાતાના ઉદ્યોગપતિ અને સટોડિયા હરિદાસ મૂંદડાએ જે છ કંપનીઓમાં પૈસા રોક્યા હતા. એ કંપનીમાં એલઆઇસીએ બજાર કરતાં પણ ઊંચા ભાવે પૈસા રોક્યા હતા ! એ વખતે મૂંદડાની કંપની 1.20 કરોડ રૂપિયાની હતી, પણ કંપની પર 5.25 કરોડ રૂપિયાનું દેવું થઇ ગયું હતું. એ કંપનીના શેર ખરીદવાને કારણે એલઆઇસીને એ સમયે 37 લાખ રૂપિયાની ખોટ ગઇ હતી. વાસ્તવમાં એ વખતે તો એ છ કંપનીઓનો બ્લુ ચીપ કંપનીમાં પણ સમાવેશ થતો ન હતો. મતલબ કે સરકારી દબાણ વિના એ શક્ય થાય એમ ન હતું. મૂંદડાની ગણતરી એવી હતી કે સરકારી રોકાણ એ કંપનીઓમાં થઇ રહ્યું છે, એવું દેખાડીને હરિદાસ મૂંદડા એ છ કંપનીઓના ભાવ ઊંચે જાય અને એમાંથી ઊંચો નફો રળી લે. ફિરોઝ ગાંધીએ સસરા જવાહરલાલ નેહરૂની સરકાર પર સીધો આક્ષેપ કર્યો હતો કે સરકારે મૂંદડાને ફાયદો કરાવવા માટે તેમની કંપનીઓમાં એલઆઇસીએ રોકાણ કર્યું હતું. એલઆઇસીએ સરકારના દબાણમાં 1.24 કરોડનો બોગસ સ્ટોક ખરીદ્યો હતો, એવો આક્ષેપ ફિરોઝ ગાંધીએ કર્યો હતો. વધુ આકરો આક્ષેપ તો એ હતો કે મૂંદડાને ફાયદો કરાવવાના બદલામાં કોંગ્રેસને 2.5 લાખનું ફંડ મળ્યું હતું.

ફિરોઝ ગાંધી કોંગ્રેસ સરકારના જ સાંસદ હતા, છતાં સરકારને સંસદમાં ઘેરી રહ્યા હતા. એ ખરૂં કે જવાહરલાલ નેહરૂની એમાં સીધી કોઇ જ સંડોવણી ન હતી. પરંતુ ફિરોઝ ગાંધીએ જે રીતે સંસદ ગજવી હતી, તેથી સરકારની નાલેશી થઇ હતી. વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરૂએ તરત જ આ કૌભાંડની તપાસ કરાવવા માટે એક નિવૃત્ત જજનું એક તપાસ પંચ નીમ્યું હતું.

મુંબઇ હાઇકોર્ટના નિવૃત્ત જજ એમ.સી. છાગલાની અધ્યક્ષતામાં એક તપાસ પંચ નીમાયું હતું. આજે તો તપાસ પંચ શું કામ કરે છે એ પણ લોકોને ખબર પડતી નથી. તેની તપાસ નિર્ધારીત સમયમાં પુરી થાય કે કેમ એ પણ શંકા રહે છે. પરંતુ એ સમયની વાત જ અલગ હતી. જજ છાગલાની અધ્યક્ષતામાં તપાસ પંચે ઓપન કોર્ટમાં 24 દિવસ તપાસ કરી. એ બાદ પોતાનો રિપોર્ટ સરકારને સોંપ્યો, ત્યારે નેહરૂ સરકારમાં ખળભળાટ મચી ગયો હતો. જજ છાગલાએ તેમના તપાસ હેવાલમાં નેહરૂ સરકારના નાણાં મંત્રી ટી.ટી. કૃષ્ણમચારી, નાણાં સચિવ એચ.એમ.પટેલ અને એલઆઇસીના કેટલાક ઓફિસરોને આ કૌભાંડમાં દોષિત ઠેરવ્યા હતા. આજે તો હેવાલ ક્યાંય ધૂળ ખાતો પડી રહે છે, પરંતુ તત્કાલિન વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરૂએ એ તપાસ પંચના હેવાલનો સ્વીકાર કર્યો અને નાણાં મંત્રી કૃષ્ણમચારી, નાણાં સચિવ એચ.એમ.પટેલ અને એલઆઇસીના તત્કાલિન ચેરમેનના રાજીનામા લઇ લીધા હતા. આ કેસમાં હરિદાસ મૂંદડાને 22 વર્ષની સજા થઇ હતી. 6 જાન્યુઆરી 2018 ના દિવસે મૂંદડાનું મૃત્યુ થયું હતું.

આખું કૌભાંડ બહાર લાવનારા ફિરોઝ ગાંધી સરકારના પક્ષના જ સાંસદ હતા, છતાં તેઓ પોતાની વાત કહી શક્યા એ લોકતાંત્રિક મૂલ્યોને કારણે જ શક્ય બન્યું હતું. ઉપરાંત સસરાની સરકાર સામે આંગળી ચીંધવાની હતી, છતાં સબંધમાં ચૂપ રહેવાનું તેમણે મુનાસીબ ન માન્યું. એ ખરૂં કે આ ઘટનાને પગલે સસરા અને જમાઇ વચ્ચેના સબંધમાં થોડી ખટાશ જરૂર આવી ગઇ. પરંતુ એ અંગે બંનેએ ક્યારેય કોઇ કડવાશ જાહેરમાં ઠાલવી ન હતી. ફિરોઝ ગાંધી ફક્ત રાજકારણી ન હતા. તેઓ પત્રકાર પણ હતા. નેશનલ હેરાલ્ડ અને નવજીવન જેવા અખબારોમાં કામ કરતા હતા. 1952માં ઉત્તર પ્રદેશની રાયબરેલી બેઠક પરથી પહેલી વખત જીતીને સાંસદ બન્યા, એ પછી પણ તેઓ જીતતા ગયા.

આઝાદ ભારતનું પહેલું આર્થિક કૌભાંડ બહાર આવ્યું અને સજા પણ થઇ. જો કે એ વખતે તપાસ પંચે એલઆઇસી માટે કેટલાક સુચનો કર્યા હતા. પરંતુ એ સુચનોનો અમલ થતો હોય એમ લાગતું નથી. જો એ સુચનો અમલી બન્યા હોત તો આજે અદાણીના કિસ્સામાં એલઆઇસી ભેરવાઇ જ ન હોત. જસ્ટિસ છાગલાએ કૌભાંડ રોકવા માટે જે સુચનો કર્યા હતા, તેમાં સ્પષ્ટ કહ્યું હતું કે, એલઆઇસીએ પોલિસી ધારકોના હિતમાં કામ કરવું જોઇએ,નહીં કે કોઇના લાભાલાભ માટે. એ ઉપરાંત સરકાર એલઆઇસીના કામમાં વધુ હસ્તક્ષેપ ન કરે. એ માટે એલઆઇસીને સ્વાયત્ત તો રખાઇ, પણ તેની સ્વાયત્તતા કેટલી કારગર છે, એ તો સૌ જાણે જ છે.

આઝાદ ભારતના પહેલા કૌભાંડમાં પણ LIC ! 

પાકિસ્તાનમાં મોંઘવારી મોં ફાડીને લોકોને પરેશાન કરી રહી છે. એક તરફ પાકિસ્તાનમાં આર્થિક બેહાલી વધી ગઇ છે, તો ગયા વર્ષે પૂરે પાકિસ્તાનીઓને વધુ પરેશાન કરી દીધા હતા, ત્યાં જ નવા વર્ષથી પાકિસ્તાનમાં મોંઘવારીનો એવો માર પડી રહ્યો છે કે પ્રજા ત્રાહિમામ થઇ ગયા છે. સૈન્ય અને પ્રજાના ખોફ વચ્ચે પાકિસ્તાનમાં રાજકિય સ્થિરતા રહેશે કે કેમ એ સવાલ રહે છે.

પાકિસ્તાનની આર્થિક સ્થિતિ લાંબા સમયથી ખરાબ છે. વળીગયા વર્ષે પૂરના કારણે વધુ ચિંતાજનક બની ગઈ છે. પાકિસ્તાન આ આંચકામાંથી બહાર આવ્યું ન હતું કે હવે પાકિસ્તાનના લોકો પણ મોંઘવારીનો માર સહન કરી રહ્યા છે. છેલ્લા એક વર્ષમાં પાકિસ્તાનમાં ખાદ્ય પદાર્થોના ભાવમાં 50 ટકાનો વધારો થયો છે. 6 જાન્યુઆરી, 2022 ના રોજપાકિસ્તાનમાં એક તરફ દૈનિક જરૂરિયાત જેવા કાંદાની કિંમત કિલોએ 36.7 પાકિસ્તાની રૂપિયા પ્રતિ કિલો હતી, જેના એક વર્ષ બાદ 5 જાન્યુઆરી, 2023 એ ભાવ વધીને કિલોગ્રામના 220 પાકિસ્તાની રૂપિયા થઈ ગયા છે. ગત વર્ષની સરખામણીએ જાન્યુઆરીમાં પાકિસ્તાનમાં પેટ્રોલના ભાવમાં 48 ટકા અને ડીઝલના ભાવમાં 61 ટકાનો વધારો થયો છે. અલબત્ત, તેની અસર ખાદ્ય ચીજવસ્તુઓના ભાવ પર પડી છે.પાકિસ્તાન બ્યુરો ઓફ સ્ટેટિસ્ટિક્સના આંકડા અનુસાર, ગત વર્ષની સરખામણીમાં ચિકનના ભાવમાં 82 ટકાનો વધારો થયો, દાળના ભાવમાં 51 ટકાનો વધારો થયો. બાસમતી ચોખાના ભાવમાં સરસવના તેલના ભાવમાં 46 ટકા, દૂધના ભાવમાં 42 ટકા, દૂધના ભાવમાં 30 ટકાનો વધારો થયો છે.

ડિસેમ્બર 2021માં પાકિસ્તાનમાં ફુગાવાનો દર 12.3 ટકા હતો, જે ડિસેમ્બર 2022 સુધીમાં વધીને 24.5 ટકા થઈ ગયો છે. બીજી તરફ મોંઘવારીનો સૌથી વધુ માર ખાદ્ય ચીજવસ્તુઓને પડ્યો છે. ખાદ્ય પદાર્થોનો ફુગાવાનો દર ડિસેમ્બર 2021માં 11.7 ટકા હતો, જે ડિસેમ્બર 2022માં વધીને 32.7 ટકા થયો છે. પાકિસ્તાન પણ ઘઉંની તીવ્ર અછતનો સામનો કરી રહ્યું છે. લોટ ઘણી જગ્યાએ ઉપલબ્ધ નથી અને જ્યાં તે ઉપલબ્ધ છે ત્યાં તેના ભાવ આસમાને છે. પાકિસ્તાનના કરાચી જેવા શહેરોમાં લોટની કિંમત 140-160 રૂપિયા પ્રતિ કિલો સુધી પહોંચી ગઈ છે.

પાકિસ્તાનનો વિદેશી મુદ્રા ભંડાર પણ ઝડપથી ઘટી રહ્યો છે. ડિસેમ્બર 2022 સુધીમાં, પાકિસ્તાન પાસે વિદેશી હૂંડિયામણ માત્ર 11.4 અબજ ડોલર જ બચ્યું છે. ભૂતકાળમાં શ્રીલંકામાં પણ આવી જ સ્થિતિ જોવા મળી હતી. સ્થિતિ જોઈને લાગે છે કે પાકિસ્તાન પણ શ્રીલંકાના રસ્તે આગળ વધી રહ્યું છે. પૂરને કારણે પાકિસ્તાનમાં મોટી સંખ્યામાં લોકો વિસ્થાપિત થયા છે અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને નુકસાન થયું છે. આવી સ્થિતિમાં પાકિસ્તાનને લોકોના પુનર્વસન અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના વિકાસ માટે મોટી રકમની જરૂર છે. જોકે તાજેતરમાં જ જિનીવામાં યોજાયેલી કોન્ફરન્સમાં સંયુક્ત રાષ્ટ્રની મદદથી પાકિસ્તાનને પૂર પીડિતોની મદદ માટે અબજો ડોલરની આર્થિક મદદ મળી છે. જો કે પાકિસ્તાનની સ્થિતિને જોતા આ મદદ પણ અપૂરતી સાબિત થઈ શકે છે.

બલુચિસ્તાનમાં પણ પાકિસ્તાન વિરોધી રોષ ભારે જોવા મળી રહ્યો છે. આ પહેલાં વિરોધ પ્રદર્શન યોજાયા હતા. એ બાદ હવે ત્યાં પણ લોટની કિંમત આસમાને ચઢી છે, તેથી લોકોમાં પાકિસ્તાન સામે ભારે રોષ જોવા મળી રહ્યો છે. બલુચિસ્તાનની રાજધાની ક્વેટાના બરારી રોડ વિસ્તારમાં લોટની થેલી માટે દિવસો સુધી રસ્તા પર રાહ જોવી પડી રહી છે. બલૂચિસ્તાનમાં છેલ્લા બે સપ્તાહથી લોટની કટોકટી વધુ ઘેરી બની છે. રાજધાની ક્વેટામાં લોટની 20 કિલોની થેલીની કિંમત વધીને 2800 પાકિસ્તાની રૂપિયા થઈ ગઈ છે. તે જ સમયે, તેની કિંમત રાજ્યના અન્ય વિસ્તારોમાં 3,200 રૂપિયાના ઉચ્ચતમ સ્તર પર પહોંચી ગઈ છે.

દરમ્યાન સસ્તો લોટ ખરીદવા માટે પણ લોકોએ ભારે હાલાકી વેઠવી પડી રહી છે. સામાન્ય લોકો સસ્તો લોટ મેળવવા માટે બે અઠવાડિયાથી ભારે દોડાદોડી કરવા છતાં લોટ સસ્તો મળતો નથી. અનેક પરિવારોમાં બધા ભુખે મરી રહ્યા છે. બાળકોને પણ ખવડાવવા માટે તેમની પાસે સુવિધા નથી. ક્યાંક સસ્તો લોટ મળી રહ્યાની વાત શરૂ થાય એટલે લોકો ત્યાં પડાપડી કરવા માંડે છે, પણ ઘણા લોકોને સસ્તો લોટ મળતો નથી. લાંબી રાહ જોયા પછી પણ લોટ ન મળે તો લોકો બળજબરીથી રોડ બ્લોક કરી દે છે અને તેને પગલે દોડી આવતી પોલીસ તેમના પર અત્યાચાર પણ ગુજારે છે. મદદની અપેક્ષા સાથે જિનીવા પહોંચેલા પાકિસ્તાનના વડા પ્રધાન શહેબાઝ શરીફ પાસે અત્યારે આ સમસ્યાનો કોઈ ઉકેલ નથી. ખૈબર પખ્તુનખ્વા, સિંધ અને બલૂચિસ્તાનમાં સ્થિતિ નિયંત્રણ બહાર છે.

પાકિસ્તાનમાં મોંઘવારીથી પ્રજા ત્રાહિમામ, પાણી પીને પેટ ભરવા મજબુર

વધુ એક તેજસ નામના ચિત્તાનું મોત થયું છે, એ સાથે જ પ્રોજેક્ટ ચિત્તા પર પ્રશ્નાર્થ લાગી ગયો છે. ચાર મહિનામાં સાત ચિત્તાના મોત થયા છે, ત્યારે દેશમાં ફરી વખત ચિત્તા જંગલમાં વિહરતા કરવાનું વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીનું સપનું શું સાકાર નહીં થાય ? કેમ ભારતમાં ચિત્તા અનુકૂલન સાધી શકતા નથી ?

મધ્યપ્રદેશના શ્યોપુરના કુનો નેશનલ પાર્કમાં ચિત્તાઓના મોતની ઘટના અટકવાનું નામ નથી લેતી. કુનો નેશનલ પાર્કમાં વસાવાયેલા તેજસ નામના નર ચિતાનું મૃત્યુ થયું છે. આ પહેલાં કુનો નેશનલ પાર્કમાં વિહરતા કરાયેલા ચિત્તાઓમાંથી 6 ચિત્તાઓ મૃત્યુ પામ્યા છે. તેજસની ગરદન પર ઈજાના નિશાન પણ હતા, પરંતુ આ ઈજાનું કારણ બહાર આવ્યું નથી. પરંતુ તેજસના મોત બાદ ફરી એકવાર કુનોના મેનેજમેન્ટ પર સવાલો ઉઠી રહ્યા છે.

યાદ રહે કે આઝાદીના સમયથી ભારતમાં ચિત્તા નામશેષ થઇ ગયા હતા. આ સંજોગોમાં મોદી સરકારે દેશમાં ચિત્તા ફરી વસે એ માટે પ્રયાસ શરૂ કર્યા હતા. ચિત્તાની પહેલી ખેપ નામીબિયાથી આવી ત્યારે દેશમાં ઉત્સવ જેવો માહોલ જોવા મળ્યો હતો. આઝાદીના સાડા સાત દાયકા પુરા થયા બાદ વૈશ્વિક કક્ષાએ એક ખંડમાંથી બીજા ખંડમાં કોઇ પ્રાણીને વસાવવાનો આ પહેલો પ્રયાસ હતો અને તેથી જ પ્રોજેક્ટ ચિત્તા પર આખી દુનિયાની નજર હતી. આ ચિત્તાઓને કુનો નેશનલ પાર્કમાં વિહરતા કરવા માટે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી પોતે મધ્યપ્રદેશના કુનો જંગલ પહોંચ્યા હતા.

વડાપ્રધાન મોદીનો દેશમાં ચિત્તા વિહરતા કરવાનો પ્રોજેક્ટ ખરેખર મહત્વાકાંક્ષી છે. પહેલી વખત એક ખંડમાંથી બીજા ખંડમાં પ્રાણીને વસાવવાનો પ્રયોગનું ભાગીદાર ભારત બન્યું એ કાંઇ નાનીસુની વાત નથી. પરંતુ કેટલાક નિષ્ણાતોએ એ વખતે આ ચિત્તાઓને વસાવી શકાશે એ અંગે આશંકા વ્યક્ત કરી હતી, આજે એ આશંકા સાચી પડતી હોય એવું લાગે છે. પ્રથમ વખત નામીબીયાથી 8 ચિત્તા લાવવામાં આવ્યા હતા. જો કે ચાર મહિનામાં કુનોમાં સાતમો દીપડો મૃત્યુ પામ્યો છે. કુનો નેશનલ પાર્કના અધિકારીઓનું માનવું છે કે પરસ્પર લડાઈને કારણે વધુ એક દીપડાનું મોત થયું છે. આ પહેલાં કુનોમાં નામીબિયન ચિત્તા 'જ્વાલા'ના જન્મેલા ત્રણ બચ્ચા સહિત સાત ચિત્તા મૃત્યુ પામ્યા છે.

70 વર્ષ પછી દેશમાં ચિત્તાઓને ફરીથી વસાવવાનું આ એક મહાન મિશન છે. પરંતુ ઘણા વન્યજીવ નિષ્ણાંતોના મતે જંગલમાં વિદેશી પ્રજાતિઓની એન્ટ્રી થઈ રહી છે. ચિત્તા ભારતમાં દાયકાઓ પહેલા જોવા મળતા હતા. પરંતુ હાલમાં ભારત લાવવામાં આવેલા ચિત્તા અને ભારતીય ચિત્તામાં ઘણો તફાવત છે. નામિબિયા અથવા અન્ય કોઈ આફ્રિકન દેશમાંથી લાવવામાં આવેલા ચિત્તા અને ભારતીય ચિત્તા આનુવંશિક રીતે સમાન નથી. આ સ્થિતિમાં, ભારતીય પર્યાવરણ માટે નામીબિયાના કે બીજા આફ્રિકન દેશના ચિત્તા એ એલિયન પ્રજાતિ છે. એશિયાટિક ચિત્તાની હયાત પ્રજાતિઓ માત્ર ઈરાનમાં જ જોવા મળે છે.

નિષ્ણાતો માનતા હતા કે નામીબિયન કે આફ્રિકન ચિત્તા ભારત લાવવાનું આયોજન ભલે થયું, પરંતુ ચિત્તાઓનું રહેણાઠ આફ્રિકન ખંડ છે. એ સંજોગોમાં આફ્રિકા અને એશિયા ખંડનું પર્યાવરણ અલગ છે. એ કારણે નામીબિયન ચિત્તાઓ માટે ભારતમાં અનુકૂલન સાધવું મુશ્કેલ હોય એમ લાગે છે. જો કે ચિત્તાઓના મૃત્યુના પ્રાથમિક કારણ માટે તો ચિત્તાઓની આંતરિક લડાઇને જવાબદાર ગણવામાં આવે છે. ભારતમાં પર્યાવરણને અનુકૂળ થવા ઉપરાંત પેટ ભરવા માટે પ્રાણીઓના શિકાર કરવામાં ચિત્તાઓએ ભારતમાં દીપડા અને વાઘ સાથે પણ સ્પર્ધા કરવી પડે છે. ભારતમાં દીપડો આફ્રિકન ચિત્તાઓ માટે સૌથી મોટો ખતરો બની શકે છે કારણ કે કુનોમાં 100 ચોરસ કિમીની ત્રિજ્યામાં તેમની સંખ્યા 9 ની આસપાસની હોવાનું માનવામાં આવે છે.

વન્ય જીવનના નિષ્ણાત વાલ્મીક થાપરે એક ઈન્ટરવ્યુમાં કહ્યું હતું કે, આપણી પાસે જંગલી ચિત્તાઓ માટે આવાસ કે શિકારની પ્રજાતિ નથી. આફ્રિકન ચિત્તા ભારતમાં ક્યારેય રહ્યા નથી. ભારતીય જંગલ તેમનું કુદરતી ઘર નથી. તેઓને શિકાર માટે આયાત કરી તાલીમ આપવામાં આવી છે. કુદરતી રીતે તેમને બહારથી લાવીને વસાવી શકાયા નથી.

કેટલાક નિષ્ણાંતોના મતે છેલ્લા 300 વર્ષોમાં ભારતમાં જે ચિત્તાઓ જોવા મળ્યા હતા, તે મોટા ભાગના ભારતીય કે એશિયાટીક ચિત્તા હતા. આ ચિત્તાઓ માટે જંગલી કૂતરાઓ દ્વારા કરવામાં આવતા હુમલા પણ જીવલેણ સાબિત થઈ શકે છે.

મોદી સરકારનો અભિગમ પ્રશંસનીય છે. પરંતુ તેની સફળતા માટે વન્યજીવ નિષ્ણાંતોનો અભિપ્રાય લઇને આફ્રિકન ચિત્તાઓને કઇ રીતે વસાવી શકાય એ દિશામાં અભ્યાસ જરૂરી હતો. કોઇ પણ જીવને તેના કુદરતી રહેઠાણમાંથી ઉઠાવી બીજા સ્થળોએ વસાવવા સરળ નથી, ત્યારે પ્રોજેક્ટ ચિત્તાનું ભવિષ્ય શું હશે એ તો સમય જ કહેશે.

વડાપ્રધાન મોદીનું દેશમાં ચિત્તા વસાવવાનું સપનું સાકાર થવામાં અવરોધ જાણો

આજે આપણે ગૌસેવાનો ઊંધો અર્થ કરીએ છીએ. મુસલમાનોના હાથમાંથી મરતી ગાય બચાવવી તેમાં ગૌસેવા નથી. એ તો ગૌવધ (થતો અટકાવવો) કહેવાય. (ગાયને મારવાથી) પાપ લાગશે તો એને લાગશે. જો ગાયનો બચાવ કરવો હોય, તો તેની સેવા કરો. ગાયોને વસાવો...

ગૌસેવા અંગેના ગાંધીજીના આ વિચાર આજે કેટલા માને છે ? સમય જતાં અર્થ બદલાઇ ગયા છે. ગાયને પાળવાને બદલે હવે પશુપાલન એક વ્યવસાય બની ગયો છે. ફક્ત ગૌસેવાનું એક પ્રતિક રહી ગયું છે. ગૌસેવા જ નહીં ખાદીનો ઉપયોગ કરવો કે ખાદી કાંતવી જેવા અનેક વિચારો ઉપર ગાંધીજીએ સંબોધન ડભાણ ગામે કર્યું હતું.

14 માર્ચે માતરમાં રાત્રી મુકામ કર્યા બાદ સત્યાગ્રહીઓ નડિયાદ જવા માટે ડભાણના માર્ગે આગળ વધ્યા. જો કે હવે દાંડીયાત્રીઓની સંખ્યા 79 થી વધીને 81 થઇ ગઇ. કાકાસાહેબ કાલેલકરના બે દીકરા. એમાંથી એક બાલ કાલેલકર તો આશ્રમમાં રહીને ભણતો હતો અને જેવી દાંડીયાત્રાની જાહેરાત થઇ એટલે તેણે નામ નોંધાવી દીધું હતું અને તેની પસંદગી પણ થઇ. એ વખતે કાકાસાહેબ કાલેલકરનો મોટો દીકરો શંકર કાલેલકર પૂનામાં ભણતો હતો. તેને મીઠાના સત્યાગ્રહની જાણ થઇ એટલે તે પણ પૂનાથી દાંડીયાત્રામાં જોડાવા માટે દોડતોભાગતો ડભાણ આવી પહોંચ્યો. એ બંને ભાઇઓ હવે દાંડીકૂચના સભ્ય બની ગયા, તો ગાંધીજીએ બીજી એક વ્યક્તિને પણ સત્યાગ્રહી તરીકે સામેલ કરી. એ સામે થોડો ગણગણાટ પણ થયો. સ્વાભાવિક છે કે એક હત્યાનો ગુનેગાર જેલની સજા ભોગવીને છુટી આવે તેને દાંડીયાત્રી તરીકે બાપુ સામેલ કરે એ કોને ગમે ?

હત્યાને વાજબી ઠેરવી ન શકાય, પરંતુ એક યુવતીનું યૌનપીડન કરનારને પણ કઇ રીતે સાંખી લેવાય ? એ દુષ્કર્મ સામે ખડગબહાદૂર ગિરિએ એ હત્યા કરી હતી. એ માટે તેણે જેલની સજા પણ ભોગવી લીધી. એ સજા ભોગવ્યા બાદ હવે તે સત્યાગ્રહી બની રહ્યો હતો. ફ્રી પ્રેસ રીપોર્ટર સમક્ષ ખડગબહાદૂર ગિરિએ પોતાની વાત રજુ કરવા મોકલ્યો- જેલમાંથી છુટ્યો એ દિવસે જ જીવન ગાંધીજીને અર્પણ કરી દીધું હતું.. હવે હું ખરેખર અહિંસાનો સૈનિક બની ગયો છું...

એમ પણ દાંડીયાત્રીઓમાં એક નેપાળી મહાવીર ગિરિ તો સામેલ જ હતા, ડભાણથી હવે ખડગબહાદૂર ગિરિ પણ જોડાયા અને બીજા શંકર કાલેલકર પણ જોડાયા, એ સાથે જ નમક વેરાનો ભંગ કરવા નીકળેલા દાંડીયાત્રીઓની સંખ્યા 81 ઉપર પહોંચી ગઇ હતી.

માતરથી સવારે નીકળેલા દાંડીયાત્રીઓ સવારે પોણાદસે તો ડભાણ પહોંચી ગયા. ગાંધીજી સતત આઝાદી માટે જ વિચારતા રહેતા હતા. જ્યારે તેમનું મગજ એ દિશામાં વિચારવામાં વ્યસ્ત હોય ત્યારે તેમની ચાલ એટલી ઝડપી રહેતી કે પાછળ નવ નવા પદયાત્રીઓની નવ ટુકડી તેમની સાથે રહેવામાં વેરવિખેર થઇ જતી ! એ વાત પણ ગાંધીજીથી અછતી ન હતી અને તેથી જ તેમણે કૂચના કમાન્ડર ઇન ચીફ ગણાયેલા છગનલાલ જોશી, પંડિત ખરે અને પ્યારેલાલને પાછલી હરોળમાં રાખી દીધા અને બીજા પદયાત્રીઓને આગળ લાવી દીધા, તેને કારણે શિસ્ત જળવાયેલું જોવા મળ્યું. જો કે હવે ગરમી તેનો પરચો દેખાડવા માંડી હતી અને ગાંધીજીને પણ ગરમી લાગતી હતી, તેમણે ખાદીનું કપડું માથે મુકીને રાહત મેળવવાનો પ્રયાસ કર્યો, જો કે ગરમી અકળાવી દેતી હતી.

ડભાણ પહોંચ્યા, ત્યારે લોકો સ્વાગત માટે ઉમટી પડ્યા હતા. લોકોના ઉત્સાહ છતાં બાપુ સીધા હરિજનવાસમાં પહોંચી ગયા અને ત્યાં કૂવામાંથી જાતે જ પાણી ખેંચીને સ્નાન કરી ગરમીથી રાહત મેળવી હતી. એમ તો ગાંધીજીનો એક હેતુ અસ્પૃશ્યતા નિવારવાનો પણ હતો. ગાંધીજી તો હરિજનવાસમાં જ બધા પદયાત્રીઓ રોકાય એવું ઇચ્છતા હતા. પરંતુ હરિજનવાસમાં એટલી મોકળાશ અને સુવિધા ન હોવાને કારણે થોડે દૂર આવેલી પાટીદાર ધરમશાળામાં બાકીના પદયાત્રીઓએ આરામ કર્યો. ભોજન પૂરું કર્યું, ત્યાં તો મુંબઇના જાણિતા રાષ્ટ્રવાદી કે.એફ. નરિમાન અને યુસુફ મેહેરલી પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યા હતા. આ ઉદ્યોગપતિઓએ ગાંધીજીની પદયાત્રા માટે દાન લઇને આવ્યા હતા.

સ્વાગતવિધિ પૂરી થઇ ગયા બાદ પદયાત્રીઓ ધરમશાળામાં આરામ કરી શકે એ માટે રવિશંકર મહારાજ સહિતના અનેક કાર્યકરો દરવાજે જ બેસી રહ્યા. લોકો તેમને મળવા આતુર હતા, તો રવિશંકર મહારાજે યુક્તિ કરી. તેમણે લોકોને કહ્યું કે, બપોરે તો આપણે ભગવાન રામ અને કૃષ્ણને પણ આરામ કરવા દઇએ છીએ, તો જીવતા માણસોને પણ બપોરે આરામ કરવા દેવો ન જોઇએ ? એ પછી સાંજે ગાંધીજી સંબોધન કરવાના હતા, તેથી ધરમશાળામાં રોકાયેલા પદયાત્રીઓ તથા બીજા કાર્યકરો હરિજનવાસ પહોંચ્યા. એ વખતે ખાલી રામ તળાવમાં એક વડના વૃક્ષ નીચે બેસીને ગાંધીજીએ સંબોધન કર્યું હતું. ગાંધીજીએ મુખી તથા બીજાઓના રાજીનામાની જાહેરાત કરી, તો સાથે સાથે પહેલી વખત જાહેરમાં ગાંધીજીએ મીઠાનો સત્યાગ્રહ દાંડી ખાતે થશે એવી માહિતી આપી હતી.

સંબોધન પૂરું થઇ ગયું અને બીજી વાતચીત પણ ખતમ થઇ ગઇ, ત્યારે બાપુએ કોઇકને નડિયાદ જવાના બે ત્રણ રસ્તા અંગે પૂછ્યું અને માહિતી મેળવી કે તરત અચાનક જ કૂદીને તેમણે 4.30 કલાકે નડિયાદ જવાનો બીજો માર્ગ પકડી લીધો. એ વખતે પદયાત્રીઓ તો તૈયાર ન હતા, તેથી તેઓ ભાગદોડ કરીને યાત્રામાં જોડાયા. રસ્તે ભવ્ય સ્વાગત ન થાય એ માટે બાપુએ બીજો માર્ગ પકડ્યો. તેઓ એટલા ઝડપથી ચાલતા હતા કે ડભાણથી નડિયાદનું 6 કિલોમીટરનું અંતર ફક્ત એક જ કલાકમાં પૂરું કરી નાંખ્યું !

ગાંધીજીએ માર્ગ ભલે બદલ્યો હોય, પરંતુ એ માર્ગે પણ બંને બાજુએ લોકો તેમનું સ્વાગત કરવા માટે મોટી સંખ્યામાં ભેગા થઇ ગયા હતા. નડિયાદમાં રાત્રી ઉતારો સંતરામ મંદિરમાં રાખવામાં આવ્યો હતો. ગાંધીજી પ્રાર્થનાસભા બાદ સંબોધન પણ કરવાના હતા, તેથી મંદિરના પ્રાંગણમાં મંચ બનાવવાનો હતો, પરંતુ હકડેકઠ મેદની એકઠી થઇ જતાં મંચ બની જ ન શક્યો અને બાપુએ મંદિરના પ્રવેશદ્વારના ઝરૂખેથી સંબોધન કરવું પડ્યું. ગાંધીજી એક તરફ મંદિરમાં બેઠા હતા, લોકો સાથે વાત કરતા હતા, તો સાથે સાથે લોકોને સંદેશો પણ આપતા હતા અને શરીર ટકાવી રાખવા માટે કશુંક ખાતા પણ રહેતા હતા. મહાદેવ દેસાઇએ એ વખતે વિચાર્યું કે આ જનનેતાને અડધો કલાક શાંતિથી જમવા માટે પણ મળતો નથી !

રાત્રે 8 વાગ્યે સંબોધન શરૂ કર્યું. તેમણે ખાદી, દારૂબંધી, ગૌસેવા, અસ્પૃશ્યતા નિવારણ અને સરકારી નોકરીમાંથી રાજીનામું આપીને આઝાદીની લડતમાં જોડાવા જેવા તમામ મુદ્દાઓને આવરી લઇને લોકોને જાગૃત કરતું ભાષણ આપ્યું. એકત્ર થયેલા માનવસાગરને જોઇને ગાંધીજી પણ ગળગળા થઇ ગયા હતા. આ પહેલાં આટલા માણસો એકઠા થયેલા જોયા નથી, એ વાતનો તેમણે સ્વીકાર કર્યો અને સાથે સાથે ગોવર્ધનરામ અને મણિલાલ નભુભાઇનું નડિયાદ ફક્ત એક બે રાજીનામાથી નહીં થોભે એવો પાનો પણ ચઢાવ્યો. સરદાર પટેલ તમારું કામ કરતાં જેલમાં ગયા એટલે આખું ખેડા કેદ થયું ગણાય. તેમને માટે તો એ માન કહેવાય, પણ આપણા માટે એ અપમાન છે, તે અપમાનનો બદલો કઇ રીતે આપશો ? ખાદી લોકો પહેરતા થાય એ માટે ખાદીના કપડાં વેચવાનો ઉપક્રમ પણ બાપુએ રાખ્યો હતો. અહીં 7 હજારની ખાદી વેચાઇ હતી ! દાંડીકૂચને આશીર્વાદ આપનારા સંતરામ મંદિરના પૂજારીએ પણ ખાદી પહેરી હતી !

સંબોધન પૂરૂં થયાના અડધા કલાક બાદ પદયાત્રીઓ આરામ માટે ધરમશાળા ગયો, તો ગાંધીજી મંદિરની છત પર જઇને કાકાસાહેબ કાલેલકર અને બીજા રાષ્ટ્રપ્રેમીઓ સાથે ઊંઘ આવી ત્યાં સુધી અનેક ચર્ચાઓ કરતા રહ્યા..

ડભાણમાં પહેલી વખત ગાંધીજીએ જાહેરમાં દાંડીમાં સત્યાગ્રહનો ઉલ્લખ કર્યો

જો આપણે જ આચરણ નહીં કરીએ તો દાંડીકૂચમાં જોડાતા સેંકડો લોકો પણ પોતાની સુવિધા માટેની માંગણી કરતા રહેશે. ઠરાવેલી સુવિધા ઉપરાંતની સુવિધા કોઇએ લેવી નહીં અને લેવી હોય તો મારી મંજૂરી લેવી...

રાત્રી રોકાણ કર્યા બાદ નવાગામથી સવારે રવાના થતાં પહેલાં ગાંધીજી પત્રકારોને મળ્યા. તેમણે કડક શબ્દોમાં ઉપરોક્ત વાત કહી દીધી. સ્વાભાવિક છે કે 241 માઇલની દાંડીયાત્રામાં અનુશાસન નહીં હોય તો એ યાત્રાને સફળ બનાવવી મુશ્કેલ જ હોય. એક તરફ અંગ્રેજ સરકાર ગમે ત્યારે ધરપકડ કરીને વાતાવરણ ઉગ્ર બનાવી દે એવી દહેશત હોય, ત્યારે દાંડીયાત્રીઓમાં જ અસંતોષ પેદા થાય તો તેની અવળી અસર પડે અને આઝાદીની લડતને આડે પાટે ચઢાવી દેવાનું એક કારણ મળી જાય. પત્રકારો આશ્રમના નિયમોને વળગી રહે એ મુશ્કેલ હતું અને કેટલાક તો એ સામે ફરિયાદ પણ કરતા હતા. છતાં પત્રકારત્વ તો ચોથી જાગીર ગણાયું છે, ત્યારે તેના પ્રભુત્વ અંગે ગાંધીજી સભાન પણ હતા. પોતે પણ પત્રકારત્વ કરી ચુક્યા હોય, તેના પ્રભાવને પણ સમજતા હતા. આ સંજોગોમાં ગાંધીજીએ એક સર્વસામાન્ય વાત કહીને દાંડીયાત્રામાં જોડાનારાઓની સાથે સાથે પત્રકારોને પણ આડકતરો સંદેશો આપી દીધો હતો. દાંડીકૂચના ત્રીજા જ દિવસે અનુશાસન નહીં સ્થપાય તો ચોવીસ દિવસની યાત્રાના કેવા બેહાલ થાય એ અંગે ગાંધીજી જાણતા ન હોય એવું બની શકે ?

પત્રકારોને મળી લીધા બાદ સત્યાગ્રહીઓએ નવાગામથી વાસણા જવા માટેની પદયાત્રા શરૂ કરી. નવાગામથી 6 કિલોમીટર દૂર આવેલું નાઇકા ગામ યાત્રામાં આવતું ન હતું, પરંતુ નાઇકા ગામના લોકોએ ગાંધીજીને પધારવા માટે ખાસ આમંત્રણ આપ્યું હતું. ગામના મુખી અને કેટલાક લોકો રાજીનામા આપવા તૈયાર હતા, પરંતુ ખંચકાતા હતા, તેથી રાજીનામું આપ્યાની જાહેરાત કરતા ન હતા. ગાંધીજી ઉપર નજર રાખવા માટે ડેપ્યુટી કલેક્ટરના કેટલાક માણસો છુપી રીતે તહેનાત કરાયા હતા. નાઇકામાં પણ તેઓ હાજર હતા, તેથી ગાંધીજીએ ત્યાં જવાનું ટાળ્યું, તેથી લોકો નિરાશ જરૂર થયા. ગાંધીજીએ ગોવિંદપુરા થઇને વાસણા જવાનો માર્ગ પસંદ કર્યો હતો.

વાસણા પહોંચ્યા, ત્યારે ત્યાંની સુવિધા જોઇને ખુશ થવાને બદલે ગાંધીજી ચકિત થઇ ગયા હતા. એ વાત તેમણે છુપાવી પણ નહીં. ગામના સિમાડે એક ઝૂંપડી બનાવીને ગાંધીજી માટે ઉતારો કરાયો હતો. બીજા સત્યાગ્રહીઓ વડના ઝાડ નીચે આરામ કરી શકે એવી વ્યવસ્થા કરાઇ હતી. સત્યાગ્રહીઓને જમાડવા માટે એક રસોડું પણ ઊભું કરાયું હતું. ગામમાં બોલાવવાને બદલે બહાર જ આ સુવિધા આપવા પાછળની શંકા આખરે, ગાંધીજીએ સાંજે 3 વાગ્યે પોતાના સંબોધનમાં ફોડ પાડીને વ્યક્ત કરી જ દીધી. ગાંધીજી જેવા સત્ય બોલનારાને તો અંધારામાં રાખી શકાય ખરા ?

400 મહિલાઓ મળીને હજારેક લોકો ગાંધીજીની આગતાસ્વાગતા તથા બાપુને સાંભળવા માટે હાજર રહ્યા હતા. ગાંધીજીએ જરાય શેહશરમ રાખ્યા વિના ગામલોકોને સંભળાવી દીધું કે દાંડીકૂચમાં કેટલાક અસ્પૃશ્ય અને મુસ્લિમો હોવાને કારણે તેઓ ગામમાં પ્રવેશે નહીં એ માટે જ ગામ બહાર આ ઉતારો અપાયો હતો. જો તમે અસ્પૃશ્યો ધરમશાળામાં ઉતારો ન લે એ માટે આ સુવિધા ઊભી કરી હોય તો મને શરમ લાગે છે. હું ઘણો વખત ખેડા જિલ્લામાં રહીને અસ્પૃશ્યતા અંગે ઘણું કહ્યું છે, જો ખરેખર તમે આઝાદીની લડતમાં મદદ કરવા માંગતા હોવ તો એ માર્ગે જીવો. સાથે સાથે ગાંધીજીએ ગામમાં ખાદીનો વપરાશ ન હોવા અંગે પણ ટીકા કરી હતી. એ બાદ સાંજે 6 વાગ્યે સત્યાગ્રહીઓએ વાસણા છોડીને માતર જવા માટે પ્રસ્થાન કર્યું.

વાસણાથી માતર ચાર જ કિલોમીટર દૂર હોય એક કલાકમાં જ એ રસ્તો કપાઇ ગયો. એ ખરૂં કે કાચો રસ્તો હોવાને કારણે ધૂળ બહુ ઉડતી હતી અને એ ઉપરાંત માર્ગમાં આવતી વાત્રક નદી પર પુલ ન હોવાથી એ સમયે ગાંધીજી અને તેમના સાથીઓએ એ વરસાદી નદીમાંથી પસાર થવું પડ્યું હતું. ગામ લોકો સંગીતના તાલે ગાંધીજીને આવકારવા આવી પહોંચ્યા હતા. ગામમાં મંદિર પાસે ઉતારો અપાયો હતો. વડના વૃક્ષ નીચે ગાંધીજીએ ત્યાં પહોંચીને પ્રાર્થનાસભા યોજી, એ વખતે દાંડીકૂચમાં સામેલ થનારાઓની ખામી સામે પણ આંગળી ચીંધી હતી. દાંડીયાત્રામાં દરરોજ ખાદી કાંતવાનું કામ નિર્ધારેલું હતું. પરંતુ કેટલાક ખાદી કાંતતા ન હતા, એ વાત ગાંધીજીના ધ્યાન પર આવી ગઇ હતી. એટલે તેમણે જાહેરમાં જ કેટલા ખાદી કાંતતા નથી, એમ પૂછીને સમસ્યા પૂછી તો તકલી અને ચરખા ઓછા હોવાની વાત થઇ. ચરખા કરતાં તકલીથી ખાદીનું ઉત્પાદન ઓછું થાય, તેથી નિર્ધારીત જથ્થામાં ખાદી કંતાતી ન હોવાનું સત્યાગ્રહીઓએ કહ્યું, ત્યારે બાપુએ સરળ ઉપાય કહી દીધો- થોડો વધુ સમય કાંતો તો ઉત્પાદન પૂરતું થઇ જ જાય.

વાસણામાં લોકોએ 325 રૂપિયાનો ફાળો આપ્યો, તો માતરમાં લોકો ઘણું ભેગું થયું, પરંતુ ફાળો ખાસ એકત્ર ન થયો. ગાંધીજીએ સંબોધનમાં પોલીસ પટેલ અને મુખીઓના રાજીનામા અને કાર્યકરોની નોંધણી ઉપર ખાસ ભાર મુક્યો હતો. સ્વાભાવિક છે કે સરકારી નોકરી કે પદ પરથી રાજીનામા નહીં મુકાય તો આઝાદીના આંદોલનમાં વધુને વધુ લોકોને જોડવા મુશ્કેલ થઇ જાય, તો બીજી તરફ લડત માટે વધુ કાર્યકરો પણ જોઇએ. ખાસ તો સ્થાનિક કક્ષાએ લડત ચલાવવા માટે કાર્યકરોની જરૂર ઘણી પડે.

માતરમાં જાહેર સંબોધન બાદ ગાંધીજી ધરમશાળામાં પહોંચ્યા, જ્યાં અમદાવાદથી કેટલાક લોકો મળવા આવ્યા હતા. ખાસ તો અબ્બાસ તૈયબજી અને શંકરલાલ બેન્કર આવ્યા હતા. એ મુલાકાત બાદ ગાંધીજી આરામ કરવા ગયા, તો અન્ય પદયાત્રીઓ બીજા દિવસની તૈયારીમાં મંડી પડ્યા...

સત્યાગ્રહીઓ પૂરતી ખાદી કાંતતા ન હોવાની વાત પણ ગાંધીજીની ધ્યાન બહાર ન ગઇ ! 

હવે એક નહીં દસ ગાંધી આવે તો પણ ગાંધીજી જે ઇચ્છતા હતા, એ કરી ન શકે ! ગાંધી ખોટા ન હતા, પરંતુ સમયે તેમને પાછળ ધકેલી દીધા છે...

નવાગામમાં રહેતા દાદુભાઇએ 23 વર્ષ પહેલાં પત્રકાર મધુકર ઉપાધ્યાયને કહેલા આ શબ્દો ક્યાંક વાસ્તવિકતાની નજીક આજે નથી લાગતા ? સ્વાભાવિક રીતે જાહેર જીવનમાં નૈતિક મૂલ્યોનું પતન હવે સ્વીકાર્ય બની ગયું છે, ત્યારે ગાંધીજી પણ એ પતનને ખાળી શકે એમ લાગતું નથી.

એલિસબ્રિજ પસાર કર્યા બાદ ગાંધીજીએ હસતા હસતા સાથે આવેલા કસ્તૂરબાને પાછા વળવાનું કહ્યું અને કસ્તુરબા તેમને વંદન કરી પાછા ફર્યા. એ પછી તો ચંડોળા તળાવ થઇને અસલાલી પહોંચ્યા બાદ સવારે દાંડીકૂચ ફરી શરૂ થઇ. બપોરનો પડાવ બારેજામાં હતો. બારેજા પહોંચવાનો માર્ગ જેતલપુર થઇને જતો હતો. અઢી હજારની વસ્તીવાળા આ ગામમાં શહેરની હવા લાગી ચુકી હતી. સત્યાગ્રહ દરમ્યાન ગાંધીજી ખેડા જિલ્લામાં ઘણો સમય રહ્યા હતા. ખેડાના અનેક ગામોમાં તેઓ ફર્યા હતા. સરકારે એ સમયે કર નહીં આપવા બદલે કેટલાય ખેડૂતોની જમીન જપ્ત કરી લીધી હતી. જમીનમાં કાંદાનો પાક હતો અને ગાંધીજીએ એ પાક ખોદી કાઢવા માટે કહ્યું, તો સરકારે ડુંગળી કાઢવા બદલ ખેડૂતોની ધરપકડ કરી હતી. એ સમયે ઘણા લોકો ડુંગળી ચોર તરીકે જાણિતા થયા, તો ગાંધીજીએ બારેજા પહોંચીને હવે તમે નમકચોર કહેવાવો એવી ઇચ્છા વ્યક્ત કરી હતી. પરંતુ એક હેવાલ એવા છે કે અહીં ખાસ અસર થઇ ન હતી કેમકે એ સમયે બારેજામાં અંગ્રેજોનું શાસન હતું અને ત્યાંનો મુખીને રાવ સાહેબનો ખિતાબ આપ્યો હતો. તે પોતાનો ખિતાબ છોડવા રાજી ન હતો, તેથી ગાંધીજીને તેના વિસ્તારમાં સારો આવકાર મળે એ પસંદ પડે એમ ન હતું અને આજની જેમ એ વખતે પણ પ્રજા શાસકો સામે અવાજ ઉઠાવે એટલું સ્વાભિમાન રાખતી ન હતી ! એ કારણે ગાંધીજીને ઠંડો આવકાર મળ્યો હોવાનું થોમસ વેબરે તેમના પુસ્તકમાં નોંધ્યું છે, જો કે એ જ પુસ્તકમાં બીજો એવો પણ હેવાલ છે કે બારેજાના લોકોને તો બીજી એક વાત યાદ છે. રાવ સાહેબ ગામમાં હતા ખરા, પણ એ ગામના વડા ન હતા, તેથી ગામલોકો અસલાલીના માર્ગે આગળ વધીને ગાંધીજીને આવકાર્યા હતા. ગામના વડાએ એ કાળી ટોપી ઉતારીને ખાદી ધારણ કરી હતી. જો કે આજે પણ ખાદીનું ચલણ દેશના અન્ય નગરોની જેમ બારેજામાં પણ ખાસ નથી. ખાદી ધારણ કરવી એ પણ ખરા ભડવીરનું જ કામ ગણાય. એ વખતે બારેજામાં બપોરના વિસામા સમયે ગાંધીજીએ કરેલા સંબોધનમાં એ વાત પણ આવરી લીધી હતી-

અહીં તમે ખાદીનો ઉપયોગ ખાસ કરતા નથી. સ્વતંત્રતાના પાયામાં ખાદી છે. વિલાયતી કપડાંમાંથી સ્વાધીનતા કદી મળવાની નથી. મોજશોખ મુકીને સૌને વિનંતી છે કે આ ઢગલામાંથી તમે ખાદી લેજો... આ સરકાર જે જુલમ કરી રહી છે, તે ઠેકાણે સ્વતંત્રતા લેવા આપણે નીકળી પડ્યા છે. આપણે જો આપણી વ્યવસ્થા નહીં કરીએ તો રાજ્ય ક્યાંથી ચલાવાશે ? તમે ગૌરક્ષાને પણ વિચારો. આપણે તો આ બધું કામ પણ સાથે સાથે જ કરવાનું છે.

આજના સમયની કેટલીક વાસ્તવિકતા પણ આ સંબોધનમાં ડોકિયા કરતી લાગે છે. ખેર, દાંડીકૂચના 93 મા વર્ષે પણ આ સ્થિતિ ક્યાંક આપણી ઉણપ ભણી આંગળી ચીંધે એમ નથી લાગતું ?

બારેજામાં આરામ કરીને સત્યાગ્રહીઓએ નવાગામનો રસ્તો પકડીને કૂચ આગળ વધારી. જો કે રસ્તો પણ ધૂળિયો અને સાંકડો. 45 કિલોગ્રામ વજનના ગાંધીજી પગમાં ચંપલ પહેરીને કઇ રીતે ચાલ્યા હશે, એ વાત આજે પણ વિચારો તો ધ્રૂજારો આવી જાય. પરંતુ ગાંધીજી જેનું નામ, એ તો બસ એક જ ધ્યેય દાંડી પહોંચીને ત્યાં મીઠું ઉપાડીને મીઠા પરના વેરાનો વિરોધ કરવો. બારેજાથી ડાબી બાજુનો રસ્તો નવાગામ જાય. સત્યાગ્રહીઓ એ તરફ આગળ વધ્યા. 1918 માં સરદાર પટેલે ખેડા સત્યાગ્રહ કર્યો હતો. સત્યાગ્રહ સમયે ગાંધીજી પણ ખેડામાં ઘણો સમય રોકાયા હતા, છતાં બારેજા અને નવાગામમાં ગાંધીવાદી સિદ્ધાંતો અને અર્થવ્યવસ્થાની અસર ખાસ જણાતી ન હતી. એ વાતનું આશ્ચર્ય થયા વિના નહીં રહે. જ્યારે 2004 માં મધુકર ઉપાધ્યાય નવાગામની શાળામાં પહોંચ્યા, ત્યારે વિદ્યાર્થીઓ ગાંધીજી કોણ હતા અને તેમણે દેશ માટે શું કર્યું, એ અંગે કશું કહી શકતા ન હતા, એ ચિત્ર ગાંધીજીના પ્રભાવને ઓસરી ગયાની અનુભૂતિ નથી કરાવતું ?

મોડી સાંજે સત્યાગ્રહીઓ નવાગામ પહોંચી ગયા. બહેનોએ ગીતો ગાઇને ગાંધીજીને આવકાર્યા. નવાગામમાં આવેલા મદિરની સામે ખુલ્લી જગ્યામાં ગાંધીજીએ લોકોને સંબોધન કર્યું-

મારા કરતાં તમારા જિલ્લા અને તમારી વધુ સેવા સરદારે કરી છે. સરદારને પકડીને સરકારે મોટી ભૂલ કરી છે. અહીંના પટેલો અને પાટીદારોએ રાજીનામા આપી દીધા છે, તે જાણી મને આનંદ થાય છે. પણ આ ગામ ઉપર એક વખત વિશ્વાસ મુકીને હું છેતરાયો છું. તમે આ વખતે એવું ન કરશો. રાજીનામા આપવા ઠીક ન લાગે તો ન આપશો. દબાણ હેઠળ રાજીનામા આપ્યા હોય તો પાછા ખેંચી લેજો. એમ કરશો તો મને ખરેખર આનંદ થશે. હું તમને રાજીનામા આપનારા જેટલા જ બહાદૂર માનીશ.

જો કે બધાએ રાજીનામા રાજીખુશીથી આપ્યાનું જાહેર કર્યું એટલે ગાંધીજીએ આનંદ પણ વ્યક્ત કર્યો હતો.

મંદિરની પાછળ આવેલી ધરમશાળામાં સત્યાગ્રહીઓએ વિસામો લીધો હતો. જો કે બીજા જ દિવસે દાંડીકૂચને અણધારી આપત્તિનો સામનો કરવો પડ્યો. 61 વર્ષના ગાંધીના સ્વાસ્થ્યનો ખ્યાલ દાંડીયાત્રાના આયોજન પાછળ રખાયો નહીં હોય એમ પણ કેટલાકને લાગ્યું હોય, પણ સરદાર પટેલનું આયોજન હોય તેમાં શંકા ન થાય. એ ખરૂં કે ગાંધીજીએ તો જવાબમાં એમ કહ્યું હતું કે, હું પગપાળા જ નિર્ધારીત માર્ગે અને નિર્ધારીત સમયે દાંડી પહોંચીને મીઠાનો સત્યાગ્રહ કરીશ. ભલે મારા પગનું જે થવાનું હોય તે થાય !

પદયાત્રામાં ગાંધીજી ચાલી ન શકે એ માટે સાબરમતી આશ્રમથી એક જાતવાન સફેદ ઘોડો ચિનુભાઇ શેઠે યાત્રામાં સાથે મોકલ્યો હતો. પરંતુ ઘોડાનો ઉપયોગ નહીં થાય એવું ગાંધીજીએ સમજી લેતાં નવાગામથી એ ઘોડો પરત મોકલી આપ્યો. જો કે ગાંધીજીને પગના સાંધાનો દુઃખાવો ઉપડ્યો હતો. છતાં ઘોડાનો ઉપયોગ કરવાનો તેમણે નન્નો ભણી દીધો હતો. ગાંધીજી જ નહીં બીજા સત્યાગ્રહીઓ પણ માંદા પડવા માંડ્યા હતા. આનંદ હિંગોરાની શૂઝ પહેરીને પદયાત્રામાં નીકળ્યા હતા. પરંતુ ધૂળિયા માર્ગે ચંપલ કે ખુલ્લા પગે ચાલવું વધુ અનુકૂળ પડે એમ હતું અને તેથી જ હિંગોરાનીએ શૂઝ કાઢી નાંખ્યા, પણ તેને કારણે પગના તળિયે જજીલા પડી ગયા, જે ખૂબ દર્દ કરતા હતા. ગાંધીજીએ ઘોડો પરત કર્યો, એ ઘોડા પર બેસીને હિંગોરાનીએ કૂચ આગળ વધારી હતી. એ ઓછું હોય એમ સુમંગલ પ્રકાશ પણ માંદા પડ્યા હતા. તેમને શીતળા થયા હતા. તેમણે બિમારી છુપાવીને કૂચ આગળ વધારવાની લાલચ રાખી, પરંતુ અન્ય સાથીઓએ ગાંધીજીને વાત કરવાનું કહ્યું. ગાંધીજીએ તેમને ચાલી શકાય તો કૂચ ચાલુ રાખવી એવું કહેતાં પ્રકાશ ગૌરવભેર બોલી ઉઠ્યા કે, ના હું ચાલી શકીશ ! નડિયાદમાં તેમનું ચેકઅપ થયું અને તેમને ટ્રેનમાં આણંદ મોકલીને સારવાર કરાવવામાં આવી..

એક સમયે એક પછી એક એમ 18 સત્યાગ્રહીઓ માંદા પડ્યા, જો કે ગાંધીજીએ દાંડીયાત્રા માટે ઠરાવેલા કોઇ પણ નિયમોમાં બાંધછોડ કરવાની ના પાડી દીધી. માણસે તેનું અભિમાન છોડીને ભગવાન પર વિશ્વાસ રાખવો જોઇએ એવું ગાંધીજી કહેતા હતા. જો કે પ્રકાશ જેવા કેટલાક સત્યાગ્રહીઓ આખી દાંડીયાત્રા પગપાળા કરી શક્યા ન હતા. જો કે તેમણે દાંડીયાત્રા પૂરી જરૂર કરી હતી.

ગામના કેટલાકે સરકારી પદો પરથી રાજીનામા ધરી દીધા, તો ગામવતી પૂર્વ મુખીએ ગાંધીજીને 125 રૂપિયા અર્પણ કર્યા હતા. નવાગામમાં એક રસોડું કરવાને બદલે ગામના પરિવારોમાં સત્યાગ્રહીને વહેંચી દેવામાં આવ્યા હતા. પરંતુ ગાંધીજી તો ધરમશાળામાં જ રોકાયા હતા... ને બીજા દિવસની તૈયારી સૌએ કરવા માંડી...

માંદગીએ પણ દાંડીયાત્રામાં અવરોધ ઊભો કરવાનું નક્કી કર્યું !

મહાત્મા ગાંધીની જય...

એ નારા સાથે કૂચ શરૂ થાય એ પહેલાં સાબરમતી આશ્રમે તો કિડિયારૂં ભેગું થયું હતું. આખી રાત લોકો જાગતા રહ્યા હતા. આજે તો ગ્લોબલ વોર્મિંગને કારણે તાપમાન ઊંચું રહે છે, તેથી અમદાવાદમાં તો માર્ચમાં એસી ચાલુ કરવું પડે એ સમય છે, પરંતુ નેવું વર્ષ પહેલાં તો માર્ચમાં એવી ઠંડી પડતી હતી કે રાતે જાગરણ કરનારાઓએ સાબરમતી આશ્રમમાં તાપણું કરવું પડ્યું હતું !

મીરાંબેને તો લખ્યું છે કે, દાંડીકૂચની આગલી રાત્રે આખો આશ્રમ જાગતો હતો. મધરાતે પણ લોકો આશ્રમમાં આવતા હતા. ફક્ત એક જ વ્યક્તિ સુતી હતી અને તે ગાંધી બાપુ. ઉજાગરો અને ઠંડીના ચમકારા છતાં હકડેકઠ મેદની આશ્રમમાં એકઠી થઇ હતી. બાપુ તો નિરાંતે સુઇ ગયા હતા. સવારે ચારના ટકોરે લોકો પ્રાર્થનાભૂમિ તરફ જવા માંડ્યા. બાપુ પણ નિત્યક્રમ પ્રમાણે ઉઠ્યા અને એક બાજુ અબ્બાસ તૈયબજી તથા બીજી બાજુ પ્રભાશંકર પટણીને લઇને પ્રાર્થના સભામાં પહોંચ્યા. પંડિત ખરેએ ભજન ગાયું. પ્રાર્થના પુરી થઇ એ સાથે પદયાત્રીઓ તૈયારીમાં પડ્યા. કૂચ માટે હજુ વાર હતી, તેથી ગાંધીજીએ તો બાકીની ઊંઘ પૂરી કરવાનું કામ કર્યું. કૂચ માટે 6.20 કલાકો એકત્ર થવાનું હતું, તે પહેલાં તો ગાંધીજી તૈયાર થઇ ગયા. જો કે ત્યાં જ તેમને અચાનક એક આશ્રમવાસીની દીકરી માંદી હોવાનું યાદ આવતાં તેમના ઘરે પહોંચી ગયા. સાંત્વના આપવા સાથે સુચના આપી તરત પાછા ફર્યા. જ્યાં દેશને આઝાદ કરવાની મોટી લડત ઉપાડી હોય, ત્યાં નાની નાની બાબતો તો કોણ યાદ રાખે અને એ પણ નિઃસ્વાર્થભાવે ! પરંતુ આ તો ગાંધીજી હતા, તે થોડા ભુલે ? એટલે તો મહાત્મા કહેવાયા, નહીંતર આજે સ્વાર્થ માટે લોકો બધું યાદ રાખતા હોય છે, તેમને થોડા મૂઠી ઉંચેરા ગણાય ?

હજુ તો આશ્રમની હવામાં આગલી સાંજનું ગાંધીજીના શબ્દો ઘૂમરાતા હતા. આશ્રમમાં સાંજે યોજાયેલી પ્રાર્થનાસભાને સંબોધતા કહ્યું હતું કે-

એ સાવ સંભવિત છે કે આજે તમારી સમક્ષ મારું આ છેલ્લું વ્યાખ્યાન હોય. સવારે સરકાર મને કૂચ કરવા દેશે, તો પણ સાબરમતીના પવિત્ર કાંઠે તો આ છેલ્લું જ ભાષણ હશે અથવા મારી જીંદગીનું પણ આ છેલ્લું જ ભાષણ હોય.

શું સરકાર બાપુને પકડી લેશે એવો ઉચાટ સૌના ચહેરા પર વંચાતો હતો, પરંતુ બાપુ તો નિરાંતમાં હતા, તેમણે તો સુચના આપી દીધી કે પોતે પકડાઇ જાય તો પણ બાકીના સત્યાગ્રહીઓએ કૂચ ચાલુ રાખવી. તમામ પદયાત્રીઓ તો તૈયાર જ હતા.

જો કે પત્રકાર મધુકર ઉપાધ્યાય લખે છે કે દાંડીયાત્રા શરૂ થઇ તેના દોઢ કલાક પહેલાં જ યાત્રીઓની યાદી નક્કી થઇ હતી. સવારે પ્રાર્થના સભામાં ગાંધીએ નમક કાયદાની વાત સુદ્ધાં કરી ન હતી. તેમનું આખું ભાષણ ધ્યેયની પવિત્રતા અને શુદ્ધતા તથા આત્મબળ ઉપર જ હતું. બ્રહ્મચર્ય અને ફકીરી ઉપર હતું. તેમણે તેને ધર્મયુદ્ધ જ ગણાવ્યું હતું. મને એમ લાગે છે કે ગાંધીજીને આઝાદી પછીના દેશ અંગે ખ્યાલ આવી ગયો હોવો જોઇએ. એ કારણથી જ સવારે કૂચ શરૂ થાય એ પહેલાંના ભાષણમાં તેઓ કૂચ અંગે વાત કરતા નથી, તેને બદલે મૂલ્યોની વાત કરે છે. મૂલ્ય વિના દેશ ખોખલો થઇ જાય એ વાતનો તેમને અંદેશો હોવો જ જોઇએ. બ્રહ્મચર્યની વાત કદાચ ઘણાને પસંદ નહીં આવે, પણ વસ્તી વિસ્ફોટ સંદર્ભે જ તેમણે બ્રહ્મચર્યની વાત કરી હોવી જોઇએ, તો ફકીરીની વાત તો સહજ જ ગણાય. ગરીબ દેશના વડાને ભપકો થોડો પોસાય ? એ તો પ્રજાનો દ્રોહ જ ગણાય. લોકતાંત્રિક દેશમાં એવો દ્રોહ માફ કરી ન શકાય. તેમણે હિન્દુ મુસ્લિમ એકતાની પણ વાત કરી હતી. સ્વાભાવિક છે કે તેમને સાંપ્રદાયિક સૌહાર્દની પણ ચિંતા હતી. સાંપ્રદાયિક સદભાવના મહત્વની તેમને ખબર હતી. પરંતુ તેમની એ તમામ ચિંતા હવે સાવ એળે ગઇ હોય એવું લાગ્યા વિના નહીં રહે.

આ લખાય છે, ત્યારે ઇઝરાઇલમાં પાંચેક લાખ લોકો રસ્તા પર ઉતરી આવ્યા છે. ઇઝરાઇલી સરકાર ન્યાયતંત્રમાં જે ફેરફાર લાવવા ઇચ્છે છે, તેનાથી સરમુખત્યારશાહી જ આડકતરી રીતે આવી જશે એવી લોકોને આશંકા છે અને તેથી જ એ ફેરફારો સામે લોકો અહિંસા સાથે રસ્તા પર ઉતરી પડ્યા હતા. પેલેસ્ટાઇન લોકો સામે ઇંટ કા જવાબ પથ્થરથી આપતી પ્રજા ન્યાયતંત્રને બચાવવા માટે અહિંસાનો આસરો લે એ પણ ગાંધીજીની જ અસર ગણાય ને ?

સવારે કૂચનો સમય થયો એટલે કસ્તુરબાએ બાપુને તિલક કર્યું અને સૂતરનો હાર પહેરાવ્યો. કસ્તુરબા માટે એ ઘડી દેશ માટે ન્યોછાવર કરવાની ધન્ય ઘડી હતી. ફક્ત પતિ જ નહીં પુત્ર અને પૌત્ર પણ એ કૂચમાં જોડાયા હતા, ત્યારે કાકાસાહેબ કાલેલકરે ગાંધીજીને ચાલવા માટે લાકડી આપી અને તે જગમશહૂર થઇ ગઇ. દરેક યાત્રીએ ખભે એક બગલથેલો રાખ્યો હતો, જેમાં કપડાં, ઓઢવા પાથરવાની ચાદર, રોજનીશી લખવા માટે નોટ તથા પેન અને કાંતવા માટે તકલી પૂણી હતા. ગાંધીજીના ખભે બે થેલી હતી...

ને બરાબર 6.20 કલાકે ગાંધીજીએ પગ ઉપાડ્યો કે તરત જ કોઇએ ગગનનાદ કરાવ્યો- મહાત્મા ગાંધી કી જય... સાબરમતીથી -79 દાંડીયાત્રીઓએ કૂચ આરંભ કરી. કૂચ આશ્રમથી ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ ખાતે આવી પહોંચી હતી. ગાંધીજીએ જ 18 ઓક્ટોબર 1920 ના દિવસે વિદ્યાપીઠની સ્થાપના કરી હતી. ગાંધીજી અહીં થોભ્યા. વિદ્યાપીઠ ખાતે નરહરી પરીખના પત્ની મણિબહેને બાપુને તિલક કર્યું અને નાની બાળકીએ બાપુને સૂતરની આંટી પહેરાવી. વધુ રોકાણ કર્યા વિના પદયાત્રીઓ આગળ વધી ગયા અને બરાબર બે કલાકે સવારે 8.30 કલાકે દાંડીયાત્રીઓ સવારે ચંડોળા તળાવ પહોંચ્યા હતા. આ યાત્રાની તૈયારી એવી થઇ હતી કે બાપુ તથા બીજા યાત્રીઓ કોઇ પણ સ્થળે પહોંચે અને વિરામ કરવાના હોય એ પહેલાં એક અરુણ ટુકડી યાત્રીઓના ઉતારા, ભોજન, ગ્રામ સફાઇજેવી સુવિધા ગોઠવવામાં મદદ કરવાની. અરુણ ટુકડીની જવાબદારી ફક્ત દાંડીયાત્રીઓની સુવિધા સાચવવાની ન હતી. એ ટુકડીએ ગામમાં જઇને કેટલી વસ્તી, કઇ કઇ કોમના લોકો વસે, સ્ત્રી- પુરૂષ તથા બાળકોની વસ્તી, અસ્પૃશ્યોની વસ્તી, અભ્યાસ કરતા બાળકોની સંખ્યા અને તેના જેવી બીજી અનેક માહિતી બાપુ આવે એ પહેલાં તૈયાર રાખવાની હતી.

ચંડોળા તળાવ પર પહોંચી ગાંધીજીએ કૂચ થંભાવી હતી. સત્યાગ્રહીઓને થોડો વિરામ લેવાનું જણાવી બાપુએ એકઠા થયેલા લોકોને સંબોધન કરતાં કહ્યું –

તમે મારા ઉપર આટલો પ્રેમ દેખાડો, તે ત્યારે જ સાચો કહેવાય કે જ્યારે તમે ખાદીનું કામ કરો, પરદેશીઓને કાઢો, રેટીંયો ચલાવો, અત્યંજ સાથેનો ભેદભાવ ભૂલો...

એ વાત સો આના સાચી નથી લાગતી ? આ મૂલ્યોની ત્યારે વધુ જરૂર હતી અને એ મૂલ્યો વિનાનો રાષ્ટ્રપ્રેમ ખોખલો જ ગણાય. એ પછી ફરીથી સત્યાગ્રહીઓએ દાંડી તરફ જવા માટે ફરીથી કૂચ આરંભી હતી. સાંજે અમદાવાદના સિમાડે આવેલા અસલાલી ગામે સત્યાગ્રહીઓ પહોંચી ગયા. એ ધૂળિયા રસ્તામાં પણ કૂચને કોઇ અવરોધ નડતો ન હતો. આજે તો અમદાવાદના રસ્તાઓ ડામર કે આસ્ફાટના થઇ ગયા છે, જો કે તેથી ગરમી પણ વધુ લાગતી હોય તો નવાઇ નહીં.

અસલાલીના લોકો બાપુને આવકારવા માટે એકાદ કિલોમીટર આગળ આવી ગયા હતા. ગાંધીજીની એક થેલી પૌત્ર કાંતિભાઇએ ઉપાડ્યો હતો. એ થેલી અસલાલીના મુખીએ ઉપાડી લીધી એટલે ગાંધીજીએ ઠપકો આપ્યો. ગાંધીજી માનતા હતા કે કૂચના સાથીઓ એકબીજાને મદદ કરે એ સમજ્યા, પણ બીજા કોઇને એ સામાન ઉઠાવવા ન દેવાય. અસલાલીમાં તેમણે લોકોને સંબોધન કરતાં મીઠાનું અર્થશાસ્ત્ર પણ સમજાવ્યું હતું ! એ પછી અસલાલીના ગામે લોકોએ ફાળો ઉઘરાવ્યો હતો. 101 રૂપિયાનો ફાળો ગામે ઉઘરાવી આપ્યો. જો કે સૌથી મહત્વનું પગલું એ હતું કે, ગામના પોલીસપટેલ અને સહાયકે સરકારી નોકરીમાંથી રાજીનામું આપવાની શરૂઆત કરી સરકારી કર્મચારીઓમાં રાષ્ટ્રપ્રેમ જગાડવાનો પણ પ્રારંભ થયો.

સંબોધન કરતાં બાપુએ કહ્યું કે- દાંડી કૂચના દસ દિવસ પહેલાં નમક સત્યાગ્રહ અંગે વાઇસરોયને પત્ર લખી તેની જાણકારી આપી હતી. જો કે તેનો જવાબ વાઇસરોયના ખાનગી સચિવે ફક્ત ચાર જ લીંટીમાં જવાબ આપ્યો. જવાબમાં લખ્યું હતું કે, સરકારને એ જાણીને દુઃખ થયું કે તમે એક એવો માર્ગ અપનાવ્યો છે, જેનાથી સ્પષ્ટ કાયદાનો ભંગ થશે અને સાર્વજનિક શાંતિ જોખમમાં પડી જશે.

ગાંધીએ એ જવાબને નકારી કાઢતા કહ્યું કે- મેં તો ઘૂંટણીયે પડી રોટલીની ભીખ માંગી હતી અને મળ્યો પથ્થર. એક કલાક ચાલેલી સભા બાદ સત્યાગ્રહીઓએ ખીચડી, ઘી, દૂધ અને છાશનું ભોજન લીધું અને એ બાદ બીજા દિવસની તૈયારી શરૂ થઇ...

દાંડીયાત્રા પહેલાં એક જ વ્યક્તિ નિરાંતે ઊંઘી શકી- મહાત્મા ગાંધી

ગાંધીજી જેલમાં જાય એ પછી હું તમને મારા કાર્યક્રમની વિગત આપીશ...

મીઠાના સત્યાગ્રહથી સ્વરાજ મેળવવાની વાત સરદાર પટેલને ગળે ઉતરી ન હતી અને તેથી તેઓ એ માટેની ગાંધીજીની બેઠકમાં પણ ગેરહાજર રહેતા. પરંતુ ગાંધીજીએ મીઠાનો સત્યાગ્રહ કરવો એ નક્કી કરી નાંખ્યું, એ પછી સવાલ એ થયો કે એ સત્યાગ્રહ ક્યાં કરવો અને તેની તૈયારી કઇ રીતે કરવી ? ગાંધીજીએ મીઠાનો કાયદો ક્યાં તોડવો અને એ માટે કૂચ કયા માર્ગે કરવી એ નક્કી કરવાની જવાબદારી સરદાર પટેલને બોલાવીને સોંપી દીધી અને સરદાર પટેલે એ કામગીરી સ્વીકારી પણ લીધી !

કેવી વૈચારિક સંવેદનશીલતા !

આજે તો એ જોવા પણ નહીં મળે. આદેશ થાય અને શિસ્તના નામે એ આદેશ માથે ચઢાવવાનો હોય. પરંતુ આદેશમાં ઋજુતા તો ગાંધીજી જ ભેળવી શકે અને એ ઋજુતા, એ વિશ્વાસ અને એ રાષ્ટ્રપ્રેમ સામે ઝુકી જઇને આદેશ માથે ચઢાવવાનું કામ પણ લોખંડી પુરૂષ જ કરી શકે ! બસ, ગાંધીજીએ કહ્યું એટલે એ કામ કરવાનું જ એવી વફાદારીમાં અંગત અહમ કે રોષ હોય જ ન શકે. દેશના હિતમાં જ ગાંધીજી નિર્ણય લે અને તેનું પાલન કરવાનું એટલી સાદી સમજ લોખંડી પુરૂષમાં હતી અને તેમણે એ કામ શરૂ પણ કરી દીધું.

ભલે ગાંધીજીએ નમકવેરા સામે લડત લડવાનો નિર્ણય છેક 1930 માં લીધો હોય, પરંતુ સચિવ મહાદેવ દેસાઇ ડાયરીમાં લખે છે એમ 1917 માં એક માંદગીમાં ગાંધીજીને સન્નિપાત ચઢ્યો હતો. સન્નિપાત ચઢતાં ગાંધીજી બબડાટ કરવા માંડ્યા હતા. ગાંધીજી કહેતા હતા કે, મીઠાનો કાયદો તો જવો જ જોઇએ. ગાંધીજી માનતા કે ગુનો અગરમાંથી મીઠું લેનારાઓનો નથી, પણ સરકારનો તેનો કબજો લેવામાં છે. સરકાર મીઠું ચોરે છે અને એ ચોરેલી ચીજ માટે લોકો પાસે ભારે વેરો લે છે. લોકોને જ્યારે પોતાની શક્તિનું ભાન થશે, ત્યારે જે વસ્તી પોતાની છે, તેનો કબ્જો લેવાનો તેમને સંપૂર્ણ હક હશે. નમક વેરા સામે લડત ઉપાડવી એ તો નક્કી થઇ ગયું અને એ નક્કી થયા પછી પહેલો સવાલ એ આવ્યો કે લડત ક્યાં કરવી ?

ગાંધીજી સત્યાગ્રહ કરવાના હોય તો એ પોતાના આંગણે થાય એવું બધા જ લોકો ઇચ્છતા હોય. નમક વેરાના ભંગ માટે ખેડા જિલ્લાના મહી નદીના કાંઠે આવેલા બદલપુર ગામનો વિચાર ચાલતો હતો,એ જ અરસામાં સુરત જિલ્લાના ઇશ્વરલાલ દેસાઇ, કુંવરજીભાઇ, કલ્યાણજીભાઇ મહેતા, કાનજીભાઇ દેસાઇ, નરહરી પરીખ જેવા કાર્યકરોએ તીથલ, ધરાસણા, લસુન્દ્ર અને દાંડી ખાતે નમક વેરાનો ભંગ ગાંધીજી કરે એવો આગ્રહ રાખતા હતા. ગાંધીજીના અંગત સચિવ મહાદેવ દેસાઇ એ સમયે બારડોલી આવ્યા ત્યારે તેમણે ધરાસણાના મીઠાના અગરોની મુલાકાત પણ લીધી હતી.

ખેડામાં નમક વેરા સામેની લડત લડવામાં આવે તો એ ચાર- પાંચ દિવસમાં જ પૂરી થઇ જાય, તેના કરતાં એવું સ્થળ પસંદ થાય તો યાત્રાના દિવસો વધુ થાય અને તેનો પ્રચાર પસાર પણ ખાસ્સો થઇ શકે એવી કલ્યાણજીભાઇએ અમદાવાદ જઇને સરદાર પટેલ સમક્ષ રજુઆત કરી. સરદાર પટેલને એ સુચન ગમ્યું અને એ સાથે જ દક્ષિણ ગુજરાતમાં આ લડત લડવી એવું નક્કી થયું. હવે ક્યાં મીઠાનો સત્યાગ્રહ કરવો એ માટે કલ્યાણજીભાઇ, લક્ષ્મીદાસ આસર અને નરહરિભાઇ પરીખે દક્ષિણ ગુજરાતના સ્થળોની મુલાકાત લીધી. દાંડી અને ધરાસણા ઉપર નજર ઠરે એમ હતું. કદાચ, દક્ષિણ ગુજરાતના કાંઠા વિસ્તારના કાછલીયા, નાના છીતા અને ફકીરા જેવા યુવાનોએ દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગાંધીજીની લડતમાં યશસ્વી કામગીરી કરી હતી, તેનું ઋણ અદા કરવાનું પણ ગાંધીજીએ મનોમન ઠેરવ્યું હોય એમ લાગે છે. આખરે, દાંડી ખાતે નમક પરના વેરોનો ભંગ કરવાનું નક્કી થયું.

સરદાર પટેલે દાંડીયાત્રા માટેનો માર્ગ તથા તેના પ્રચાર પસારનું કામ હાથ પર લીધું. તેઓ 7 માર્ચે મહીસાગરને કાંઠે આવેલા કંકાપુરામાં જાહેર સભા કરવા જવાના હતા. માર્ગમાં રાસ ગામે જમવા રોકાયા અને ત્યાં જ નાનકડી સભા યોજી, પરંતુ પોલીસે રાસ ખાતે જાહેરસભા યોજી ન શકાય એવી નોટીસ આપી, પણ સરદાર પટેલે એ નોટીસનો અનાદર કર્યો. પોલીસ સુપ્રિટેન્ડન્ટ બિલિમોરિયાએ તેમની ધરપકડ કરી બોરસદ કોર્ટમાં તેમને રજુ કર્યા, જ્યાં મેજિસ્ટ્રેટે સરદાર પટેલને 3 મહિનાની સખત કેદ અને 500 રૂપિયાનો દંડ ફટકાર્યો. સરદાર પટેલની ગેરહાજરીમાં પણ દાંડીકૂચ માટેની તૈયારી ચાલતી રહી. સ્થળ નક્કી થઇ ગયું, તો કોને યાત્રામાં લેવા એ નક્કી કરવાનો સવાલ પેદા થયો.

કૂચ દરમ્યાન ગાંધીજીએ નક્કી કરેલા નિયમોનું પાલન કરી તેમની સાથે રહી કૂચ કરી શકે એવા સૈનિકોની જરૂર હતી, તો પોતાના જ વિસ્તારમાં રહીને સત્યાગ્રહ કરે એવા સૈનિકોની પણ જરૂર હતી, તો જ દેશભરમાં સત્યાગ્રહની અસર પડી શકે. જો કે પહેલી જરૂરિયાત તો દાંડીકૂચ દરમ્યાન શહીદ થવા સુધીની તૈયારી હોય એવા શિસ્તબદ્ધ અને નિયમોનું પાલન કરી શકે એવા સત્યાગ્રહીઓની પસંદગી કરવાની હતી. એ માટે તત્કાળ ક્યાંથી પસંદગી કરવી અને તેથી જ ગાંધીજીએ સાબરમતી આશ્રમમાં જ લાંબી દડમજલ કરી શકે એવા શક્તિશાળી તથા આશ્રમના વ્રત- નિયમોથી ઘડાયેલા 79 આશ્રમવાસીઓની પસંદગી કરવાનું જ ઠરાવ્યું.

61 વર્ષના સેનાપતિ ગાંધીજી અને તેમના સહયાત્રીઓમાં 16 વર્ષથી માંડીને 61 વર્ષ સુધીના સૈનિકો. જો કે એ પસંદગીમાં ગાંધીજીએ દેશના તમામ વિસ્તારને આવરી લેવાય એવો ખ્યાલ જરૂર રાખ્યો હતો. પરંતુ સૌથી વધુ યાત્રીઓ તો ગુજરાતના જ રહ્યા. એ જ રીતે સૌથી વધુ યાત્રીઓ તો હિન્દુ જ રહ્યા, પણ બે મુસલમાન અને એક ખ્રિસ્તીનો પણ સમાવેશ કરાયો હતો. તમને જાણીને નવાઇ લાગશે કે ગાંધીજીની ઐતિહાસિક દાંડીકૂચમાં એક પદયાત્રી તો નેપાળી પણ હતા. પહેલા પસંદ થયેલા 79 યાત્રીઓ અને માર્ગમાં બીજા બે યાત્રીઓ જોડાયા એમાંથી એક એટલે નેપાળી ખડગ બહાદુરસિંહ.

દાંડીયાત્રીઓમાં એક પણ મહિલા નહીં !

આઝાદીની લડતમાં મહિલાઓ પણ ખભેખભા મીલાવીને લડતી હતી, તેઓ આ વાત થોડા સાંખી લે. મહિલાઓએ તરત ગાંધીજીને રજુઆત પણ કરી, ત્યારે ગાંધીજી બહુ સ્પષ્ટ હતા. આ લડતમાં અંગ્રેજ પોલીસનો ઢોરમાર ખાવાની તૈયારી હોય, ત્યારે મહિલાઓને સાથે રાખીને તેમને આગળ કરવી અને માર ખાતા બચી જવા જેવી વાત ગાંધીજી થોડા માને ? સાથે ગાંધીજીએ એ પણ કહી દીધું કે, પુરૂષોએ ભોગ આપ્યો હશે, ત્યારે મહિલાઓને પણ જેલમાં મોકલતાં મને જરાય સંકોચ નહીં થાય !

આવી યાત્રા શિસ્તબદ્ધ જ હોવી જોઇએ. એ કોઇ પ્રવાસ ન હતો, તેથી જ ગાંધીજીએ યાત્રાની સરભરા માટે પણ આચારસંહિતા ઘડી કાઢી, જેથી ગામો એ સરભરામાં ઊંચા દેખાવાની સ્પર્ધા ન થાય. ખાસ તો રાત્રે ઘાસ- વાંસનું છાપરૂં મળી રહે એ જરૂરિયાત હતી. તો ભોજનમાં પણ ગામલોકોએ રોટલા-રોટલી અથવા ખીચડી, શાક અને દૂધ અથવા દહીં. શાક પણ બાફેલું જ હોવું જોઇએ. સવારે રાબ અને ઢેબરાં મળવા જોઇએ, તો ભોજનમાં વ્યક્તિદીઠ 3 તોલાથી વધુ ઘી હોવું ન જોઇએ. જો કે પોતાને સવાર સાંજ બકરીનું દૂધ મળી શકે તો તે, સુકી દ્રાક્ષ કે ખજૂર અને ત્રણ લીંબું મળી શકે તો આપવા એવું તેમણે ઠરાવ્યું હતું.

દાંડીકૂચ પહેલાં પણ અંગ્રેજ સરકારને પત્ર લખીને તમામ વાતો જણાવી દીધી હતી. પીઠ પાછળ ઘા કરવાની ગાંધીજીને આદત જ નહીં, સામી છાતીએ અહિંસાથી લડી લેવાનું કૌવત તેમનામાં જ હતું. પરંતુ સરકાર સમાધાન માટે તૈયાર ન હતી, આખરે કૂચનો દિવસ આવી ગયો. તેની આગલી સાંજે દેશભરમાંથી લોકો અમદાવાદના સાબરમતી આશ્રમે આવી પહોંચ્યા. સાબરમતીની રેતીમાં 75 હજાર લોકોની વિરાટ સભા મળી. એ સભાને સંબોધતા ગાંધીજીએ કહ્યું –

એ પણ સંભવ છે કે આજે તમારી સમક્ષ મારૂં આ છેલ્લું વ્યાખ્યાન હોય. જો સરકાર મને કૂચ કરવા દે તો પણ સાબરમતીના પવિત્ર કાંઠે તો આ છેલ્લું જ ભાષણ હશે અથવા મારી જીંદગીનું પણ આ છેલ્લું ભાષણ હોય. જો સરકાર મને અને મારા સાથીઓને પકડી લે તો પણ દાંડી લગીની કૂચ કાર્યક્રમ મુજબ ચાલવી જ જોઇએ. અમે બધા પકડાઇ જઇએ તો પણ અશાંતિ તો મુદ્દલ થવી જ ન જોઇએ. મને પકડી જાય એટલે દોરનારો કોઇ નથી એમ ન માનતા. જવાહરલાલ તો છે જ. તેમનામાં દોરવાની શક્તિ છે, પરંતુ આપણામાં નીડરતા નહીં હોય, હિંમત નહીં હોય તો આપણને એ જવાહરલાલ આપવાના નથી..

ગાંધીજી તો નિત્યક્રમ પ્રમાણે સૂઇ પણ ગયા, પરંતુ બાકીના હજારો લોકો જાગતા રહ્યા, રખે ને ગાંધીજીની ધરપકડ તો ન થાય ને ? લોકોને કૂતુહલ પણ હતું કે સવારે શું થશે ? ને આખરે, 5 માર્ચની સવાર પડી...

મીઠાનો સત્યાગ્રહ કરવો ક્યાં ? 

મને આ ચર્ચામાં શો રસ પડે ? ગાંધીજી કહે એમ કરો. ગાંધીજી જેલમાં જાય એ પછી હું તમને મારા કાર્યક્રમની વિગતો આપીશે. પણ તેઓ છુટા હોય ત્યાં સુધી મારે ચર્ચા કરવી નથી...

સરદાર પટેલ આવું કહે એવું તમે માની શકો ?

આશ્રમમાં લડતની રૂપરેખા તૈયાર કરવા માટે મળતી બેઠકોમાં સરદાર પટેલ ભાગ જ ન લેતાં. તેમની ગેરહાજરી સ્હેજે તરી આવે એમ હતી અને તેથી જ મહાદેવભાઇ દેસાઇએ પૂછ્યું, ત્યારે વલ્લભભાઇએ આવો રોકડો જવાબ આપ્યો હતો ! એ જવાબ જ કહી દે કે એ સમયે સરદાર પટેલને પણ નમકવેરા ઉપરની લડતમાં ભરોસો ન હતો ! સરદાર પટેલ જ શું કામ, જવાહરલાલ નેહરૂ, રાજેન્દ્ર બાબુ અને સ્થાનિક આગેવાન કુંવરજીભાઇને પણ એમાં ખાસ આશા હોય એમ લાગતું ન હતું. એમ છતાં ગાંધીજીએ મીઠાના સત્યાગ્રહ માટે જાણે હઠાગ્રહ કર્યો હોય એમ લાગતું હતું. એ સમયે ભલે આ આગેવાનોને ગાંધીજીની લડતમાં શ્રદ્ધા બેસતી ન હતી, પરંતુ પાછળથી એ તમામે નમકવેરા સામેની લડત આટલી સફળ થશે એ અંગે ગાંધીજીમાં આસ્થા રાખવી જાહેર કરી હતી. જવાહરલાલ નેહરૂએ તો લખ્યું છે કે, મહાત્માજીએ નમકવેરા પર હુમલો કરવાનો ઇશારો કર્યો, ત્યારે અમે બધા દિગ્મૂઢ થઇ ગયા હતા. સામાન્ય નમકનો રાષ્ટ્રીય લડત સાથે મેળ બેસાડી ન શકાય એવું અમને દૃઢપણે લાગ્યું હતું. જો કે તેમની માન્યતા કેટલી ખોટી હતી, એ પાછળથી સ્વીકારતા જવાહરલાલ નેહરૂએ લખ્યું હતું કે, કોઇ દાબી રાખેલી કમાન એકાએક છોડી દેવામાં આવે અને તે છટકે એનો અનુભવ સૌને થયો. ગાંધીજીના ઇશારાની સાથે જ નમક શબ્દમાં કંઇક અજબ અર્થ લોકોને લાગવા માંડ્યો. એ શબ્દ ચમત્કારિક થઇ પડ્યો. ગાંધીજીએ એ ઉપાયની પ્રથમ વખત સુચના આપી હતી, ત્યારે તેની કાર્યસાધકતા અંગે અમે શંકા-કુશંકા કરી હતી, એ બદલ અમને શરમ ઉપજી. અમે આભા થઇ ગયા. જનસમુહ પર અસર પડવાની અને તેને વ્યવસ્થિત કાર્યમાં પ્રેરવાની એ મહાપુરૂષની અદભુત કળા જોઇ અમે આશ્ચર્યચકિત થઇ ગયા !

જો કે એ બઘામાં રાજેન્દ્રબાબુની વાત બહુ વાસ્તવિક લાગે. તેમણે લખ્યું છે કે, આવી બાબતોમાં ગાંધીજીના અનુભલો પર મને શ્રદ્ધા હતી. મને વિશ્વાસ બેસી ગયો હતો કે , આપણાં કરતાં ભાવિમાં તેમની દૃષ્ટિ વધારે પહોંચે છે. એટલે થોડા વખતથી મેં એવી રીત અપનાવી કે મારા પોતાના વિચાર તેમની સમક્ષ મૂકી દેવા. જો એ વિચાર તેઓ માન્ય રાખે તો એ પ્રમાણે નહીં તો તેમની સલાહ હોય એ પ્રમાણે કામ કરવું. છેવટે મને અનુભવ થતો રહ્યો છે કે તેમનો અભિપ્રાય જ સાચો હતો.

સુરત જિલ્લાના સ્થાનિક નેતા કુંવરજીભાઇને તો ગાંધીજીએ સ્પષ્ટ કહી દીધેલું કે, જમીનનો નાકરનો કાર્યક્રમ સત્યાગ્રહના શસ્ત્રાગારનું છેલ્લું સાધન છે. એ શસ્ત્ર હમણાં મુલતવી રાખવું એમાં જ ડહાપણ છે. માટે હમણાં મીઠાના સત્યાગ્રહને જ વેગ આપો.

લાંબા મંથન પછી એક વખત મનથી નક્કી કરી નાંખ્યા પછી ગાંધીજી પાછા પડે એવા ન હતા. પરંતુ સવાલ એ તો જરૂર જ થાય કે મીઠા પરનો કર એ કાંઇ નવો ન હતો. તેનો શસ્ત્ર તરીકે ઉપયોગ કરવાનું ગાંધીજીને મોડું સૂઝ્યું હતું ?

ભારતમાં કેટલાક નઠારા કાયદાઓ લાગુ હતા, તેમાં મીઠા પરનો કરનું ઉદાહરણ પણ ગાંધીજીએ 1909 માં હિંદ સ્વરાજમાં આપ્યું હતું, તો સવાલ એ થાય કે મીઠાનો સત્યાગ્રહ છેક 1930 માં કેમ કરવામાં આવ્યો ?

દક્ષિણ આફ્રિકામાં સત્યાગ્રહની સફળ લડત લડીને ગાંધીજીએ 19 જુલાઇ 1914 ના દિવસે કેપટાઉન બંદરેથી માતૃભૂમિ ભારત આવવા માટેની સફર શરૂ કરી અને તેઓ 9 જાન્યુઆરી 1915 ના દિવસે મુંબઇ પહોંચ્યા હતા, તેથી જ મીઠા પરનો ટેક્સ આઝાદીની લડત માટેનું એક કારણ બન્યો ન હતો. ગાંધીજીએ ભારત આવીને ધીરે ધીરે આઝાદીની લડતમાં સક્રિય થવાનું શરૂ કર્યું. એ બાદ છેક 1929 માં લાહોરમાં યોજાયેલા કોંગ્રેસના અધિવેશનમાં પૂર્ણ સ્વરાજ મેળવવા માટેનો ઠરાવ થયો. ઉપરાંત લડતની તમામ સત્તા ગાંધીજીના હાથમાં સોંપાઇ હતી. એ વખતથી જ ગાંધીજીએ લડત કઇ રીતે કરવી એ દિશામાં મંથન કરતા થયા હતા. ગાંધીજી તો સત્ય અને અહિંસાના માર્ગે જ લડત લડે, તેથી એ દિશામાં જ તેઓ વિચાર કરતા હતા. આઝાદીની લડતમાં જ્યાં સુધી પ્રજા ન જોડાય ત્યાં સુધી એ લડત અને આઝાદીની કીમત પણ સમજાય એમ ન હતી. આંદોલનમાં પ્રજા જોડાય તો જ ગુલામીની જંજીર તોડી શકાય. એ માટે પ્રજાને પણ લડતમાં સાથે રાખવી હોય તો પ્રજાને અસર કરે એવા મુદ્દે જ લડત ચલાવવી પડે. વિચારોના ઘમ્મરવલોણામાંથી મીઠા ઉપરના કરવેરાનું નવનીત નીકળ્યું અને ગાંધીજીએ નમકવેરા ઉપર સત્યાગ્રહ કરવાનું નક્કી કરી નાંખ્યું.

વાસ્તવમાં ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની ભારતમાં તો વેપાર કરવા આવી હતી. કોલકાતા બંદરેથી જહાજો ભરીને માલસામાન ઇંગ્લેન્ડ લઇ જતાં અને ત્યાં ઊંચા ભાવે એ સામાન વેચતા. સ્વાભાવિક છે કે લિવરપુલથી કોલકાતા જતા જહાજો ખાલી રહેતા અને સમુદ્ર તોફાની હોય ત્યારે તેના સંતુલનની સમસ્યા પણ સતાવવા માંડી હતી. એ સંજોગોમાં લિવરપુલથી મીઠાની ગુણીઓ જહાજમાં ભરી લવાતી, તેથી જહાજના સંતુલનની સમસ્યા નડતી નહીં. પરંતુ તેમાં સમસ્યા એ થઇ કે કોલકાતા ખાતે વિલાયતી મીઠુંના ઢગ ખડકાવા માંડ્યા. અંગ્રેજો તો વેપાર કરવા જ ભારત આવ્યા હતા, તેઓ મીઠુંને થોડા વેડફાઇ જવા દે ? કોલકાતા અને આસપાસના વિસ્તારોમાં ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની હાક હતી, તેથી એ વિસ્તારોમાં મીઠું વેચવું એવું નક્કી થયું, પરંતુ જો સ્થાનિક દરિયાકાંઠે પેદા થતું મીઠું સસ્તુ મળતું હોય તો વિલાયતી મીઠું ખરીદે કોણ ? એ કારણથી જ 1762 માં પહેલી વખત મીઠા પર વેરો દાખલ કર્યો હતો. એ સમયે મીઠા પર સીધો વેરો ન હતો, પરંતુ મીઠું પેદા કરવા માટે જમીનનો ઇજારો મેળવવા માટે ભારે કિંમત વસુલ થતી અને એ કિંમત આપતો વેપારી મીઠાનો ભાવ વધારે એ વસુલ કરી લેતો. એ પછી લિવરપુલથી આવતા મીઠાની સમસ્યા પેદા થઇ ત્યારે 1835 માં અંગ્રેજ સરકારે સોલ્ટ કમિશનની રચના કરી. આ કમિશને એવી ભલામણ કરી કે અંગ્રેજોની હકૂમત હતી, ત્યાં લિવરપુલથી આવતું મીઠું વેચવું હોય તો સ્વદેશી મીઠાના ઉત્પાદન પર વેરો લેવો પડે. આખરે, 1882 માં અંગ્રેજ સરકારે ઇન્ડિયન સોલ્ટ એક્ટ પસાર કરી દીધો. મીઠા પર અંગ્રેજ સરકારે વેરો લેવો શરૂ કર્યો, તેની સામે પહેલો અવાજ તો 1885 માં ઇન્ડિયન નેશનલ કોંગ્રેસના મુંબઇ ખાતેના પહેલા અધિવેશનમાં એસ.એ.સ્વામીનાથ ઐયરે નમકવેરા સામે પહેલો વિરોધ ઉઠાવ્યો હતો. એ બાદ 1888 માં અલ્હાબાદ અધિવેશન અને 1892 માં અમદાવાદ અધિવેશનમાં મીઠા પરનો વેરો ઘટાડવા માટે કોંગ્રેસ સરકારને કહેતી રહી હતી. જો કે તેનો શસ્ત્ર તરીકે ઉપયોગ કરી શકાય એ વાત તો ગાંધીજીના દિમાગમાં જ સ્પષ્ટ થઇ અને એ માટે જ ગરીબો, તવંગર, માનવી અને પ્રાણીઓ માટે પણ જરૂરી મીઠા ઉપરના વેરા સામે સત્યાગ્રહ કરવામાં આવે તો જ આખા દેશની પ્રજાને આઝાદીની લડત સાથે જોડી શકાય અને ગાંધીજીનો એ તર્ક સાચો જ પડ્યો પણ ખરો.

એ ખરૂં કે એ સમયે પણ અનેક મતો રજુ થયા હતા. આખા દેશના લોકોને દરિયાકાંઠો લાગતો નથી, તેથી બધા જ લોકો નમક સત્યાગ્રહમાં જોડાય નહીં. બિહારની જ વાત કરીએ તો બિહારમાં દરિયાકાંઠો નથી, પણ ત્યાં લોકોએ ચોકીદાર કર આપવો પડતો, તેની સામે પ્રજામાં અસંતોષ હતો, તેથી બિહારના લોકો એ અન્યાય સામે લડત ચલાવે એવી મંજૂરી મંગાઇ હતી, પરંતુ ગાંધીજી તો ચાણક્યપુરૂષ હતા. તેઓ સમજી ગયા કે આ રીતે જુદા જુદા પ્રાંતોમાં જુદી જુદી લડત ચાલે તો એ લડત ફંટાઇ જશે અને લડત અહિંસક જ રહેશે કેમ એ પણ આશંકા રહે.. એ કારણથી જ ગાંધીજીએ નમકના સત્યાગ્રહ સિવાયના વિકલ્પો સ્વીકાર્યા ન હતા અને આખરે, તેમનું મહાભિનિષ્ક્રમણ શરૂ થવાની ઘડીઓ ગણાતી હતી, પણ સવાલ એ હતો કે મીઠાનો સત્યાગ્રહ કરવો ક્યાં ?

મીઠાનો સત્યાગ્રહ કેમ ?

ભાવિ પેઢી ગાંધીજી જેવો હાડમાંસનો બનેલો માનવી ધરતી પર હતો, એવું માનશે જ નહીં.

મહાન વિજ્ઞાની આઇન્સ્ટાઇનની વાત આટલી જલદી સાચી પડશે એવી કોઇએ કલ્પના પણ કરી ન હોય. આજે ગાંધી ભુલાવા માંડ્યા છે, એ વાત તો કઠણ હૃદયે સ્વીકારવી પડશે. હા, એ સાચું કે ગાંધીનું ભારત એવી ઓળખ દુનિયાભરમાં હોય, ત્યારે રાજકારણીઓ માટે ગાંધીજી મજબુરી છે, તેથી તેમને યાદ તો રાખવા જ પડશે. કમસે કમ ગાંધી જન્મદિને, નિર્વાણ દિને અને બંને રાષ્ટ્રીય તહેવાર નિમિત્તે. ગાંધીને ભલે ભુલવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઇ ગઇ હોય, પરંતુ એમ ભુલાય જાય એ ગાંધી થોડા કહેવાય ?

જુઓને હાલમાં જ ભીષણ ભૂકંપમાં તબાહ થયેલા તૂર્કીમાં અર્દોગન સરમુખત્યાર બની ગયા છે. તૂર્કીમાં સામાન્ય ચૂંટણી આવી રહી છે. વિપક્ષ ત્યાં પણ વિખરાયેલો રહ્યો છે, તેથી ફરીથી અર્દોગન રાષ્ટ્રપતિ બની જાય તો નવાઇ નહીં એવો સમય ચાલી રહ્યો હતો, ત્યાં જ વળી વિપક્ષમાં એકતા થઇ અને તેમણે પ્રમુખ માટે જે નામની પસંદગી કરી છે, એ તૂર્કીના ગાંધી છે !આવતા મે મહિનામાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી થશે, તેમાં વર્તમાન રાષ્ટ્રપતિ રેસેપ તૈયપ અર્દોઆન સામે વિપક્ષે એક થઇને કમાલ ગાંધી એટલે કે કમાલ કિલિકડારોગ્લૂને મેદાનમાં ઉતાર્યા છે. તેઓ પણ ગાંધીજીની જેમ કૂચ કરી ભ્રષ્ટાચાર સામે લડત ચલાવીને ગાંધી કમાલ બન્યા છે ! ભારતથી જોજનો દૂર પણ સારા જીવન માટે ગાંધીને જ શોધવા પડ્યા છે ! ગાંધીજીની ધરતી પરથી વિદાયને 75 વર્ષ થયા છે, ત્યારે પણ ગાંધીજી ભુલાયા કહેવાય ખરા ? હા, તેમને ભુલાવવા માટેના પ્રયાસો થઇ રહ્યા છે અને તેથી જ તેમની પ્રતિમાને પણ સાંખી લેવાતી નથી !

દુનિયામાં 70 દેશોમાં ગાંધીજીની પ્રતિમા જોવા મળે છે, એ કાંઇ નાનીસુની વાત નથી. ગાંધીજીના સિદ્ધાંતોએ દુનિયાને કેવું ઘેલું લગાડ્યું છે, તેનો એ બોલતો પુરાવો છે. છતાં આઇન્સ્ટાઇનની વાત દુનિયામાં સાચી પડતી જણાતી હતી, ત્યારે પણ ભારત તો ગાંધીજીનું ઋણી જ રહેશે એવું ઘણા માનનારા હતા અને છે, પરંતુ અત્યારની વાસ્તવિકતા જોઇએ તો ભારતના દરેક દર્દની જડ ગાંધીજી છે, એવું માનનારા ઓછા નથી. એ અલગ વાત છે કે ગાંધીજી રાજકારણીઓ માટે મજબુરી છે, એ કારણે હજુ ગાંધીજીને સાવ કોરાણે કરી દેવાય એમ નથી. પરંતુ ગાંધીજી હવે આપણા જીવનમાં ખાસ મહત્વ રાખતા નથી, એ વાત તો સ્વીકારવી પડે એવા દિવસો ચાલી રહ્યા છે.

ભારતની આઝાદીની લડાઇ જ નહીં, સામાજિક સ્તરે અનેક કૂરિવાજો સામેની લડાઇને કારણે જ આપણે તંદુરસ્ત સમાજ ભણી આગળ વધ્યા છે. હા, હજુ પણ કેટલાક કૂરિવાજોને આપણે પાળી પોષીને આગળ વધારી રહ્યા છે, ત્યારે ગાંધીજી નિષ્ફળ હોવાનું પણ લાગ્યા વિના નહીં રહે. નવી પેઢીમાં ગાંધીજીને ગાળો દેનારાઓની સંખ્યા વધી છે, તેનું એક જ કારણ છે કે નવી પેઢીએ ગાંધીજીને વાંચ્યા જ નથી, ત્યાં સમજવાની વાત જ ક્યાં આવે ?

ભારતના સામાજિક અને રાજનીતિક જીવનમાં ગાંધીજીનો પ્રવેશ તો છેક 1917 માં થયો હતો. એ પછી સતત ત્રણ દાયકા સુધી તેઓ ભારતમાં છવાયેલા રહ્યા. ફક્ત મોટી વાતો કરીને નહીં, પણ કહેલી વાતો જીવનમાં કરી દેખાડીને ! એટલે જ સમયાંતરે ગાંધીજીના વિચારોને પણ ઉખાડી ફેંકવા માટે તેમની પ્રતિમાઓને તોડી નાંખવામાં આવે છે. ગયા વર્ષે જ ચંપારણ અને મોતિહારીમાં તેમની પ્રતિમાને ખંડિત કરવામાં આવી હતી. ભારતમાં તો ગાંધીજીને સમસ્યાઓની જડ તરીકે ઠસાવવાનું કામ જે રીતે ચાલી રહ્યું છે, એ જોતાં ગાંધીજીની પ્રતિમા ખંડિત કરવાના પ્રયાસ ન થાય એ સમજાય, પરંતુ અમેરિકામાં બ્લેક લાઇફ મેટર્સ આંદોલન દરમ્યાન ગાંધીજીની પ્રતિમાને ખંડિત કરાય એ વાત સમજાય એવું નથી. ગાંધીજીએ પહેલી લડાઇ ભારતની સ્વતંત્રતા માટે નહીં, પણ આફ્રિકાના હબસીઓ માટે રંગભેદની નીતિ હટાવવા માટે કરી હતી, છતાં બ્લેકલાઇફ મેટર્સ આંદોલમાં તેમને જ નિશાન બનાવાય એવું કેમ બને ? 

ગાંધીજીનો પ્રભાવ આજે પણ છે. પરંતુ ગામનો જોગી જોગટો જેવા હાલ આપણે ગાંધીજીના કરી નાંખ્યા છે. પરંતુ આવા પ્રયાસ સાંઠ- સિત્તેરના દાયકામાં પણ થયા હતા. દેશમાં નક્સલી ઉન્માદ ચાલતો હતો, ત્યારે ગાંધીજીની પ્રતિમા પર હુમલા થતા રહ્યા હતા, છતાં પણ આજે ગાંધીજીને આપણે યાદ કરવા જ પડે છે, કરીએ છીએ. એ વખતે જમશેદપુરમાં ગાંધીજીની પ્રતિમા તોડવામાં આવી હતી. જયપ્રકાશ નારાયણે એ ઘટના સંદર્ભે ગાંધીજનોને સંબોધિત કરતાં કહ્યું હતું કે, ગાંધીથી એ લોકોને એટલા જોખમનો અહેસાસ થયો છે કે તેઓ તેમની પ્રતિમા તોડવા માંડ્યા છે. તેને પણ હું આશાની નજરે જોઉં છું. આ ઘટના તો પોતપોતાની સુરક્ષિત દુનિયા બનાવીને જીવતા ગાંધીજનો માટે સીધો પડકાર છે. પડકાર નહીં તો ગાંધી નહીં. જયપ્રકાશ નારાયણ એટલે કે જે.પી.ની એ વાત લહેર બની ગઇ અને એ વખતે સંપૂર્ણ ક્રાંતિ આંદોલન શરૂ થયું હતું.

ખેર, આજે ગાંધીજી ભુલાઇ રહ્યો છે, તેનું કારણ એ પણ ખરૂં કે આખી દુનિયા હિંસા- પ્રતિહિંસા અને બદલો લેવા પર જ ટકેલી હોય, ત્યારે અહિંસાની વાત કરતા ગાંધી કોને ગમે ? છતાં ગાંધીજીને કોઇ ભુલી શકે એમ નથી. જુઓને યુક્રેન યુદ્ધને એક વર્ષ થઇ ગયું. બાહુબલી રશિયા યુક્રેનને હરાવી શક્યું નથી, ત્યારે ભારત સહિતના દેશો શાંતિ માટેનો માર્ગ કાઢવા માટે તૈયાર થયા છે. ભારતના વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ પણ કહેવું પડ્યું કે, યુદ્ધથી સમસ્યાનો માર્ગ નહીં નીકળે. ભારત એ માટે પ્રયાસ કરે છે.. હિંસા પછી પણ શાંતિનો માર્ગ જ શોધવો પડી રહ્યો છે, એ જ પુરવાર કરે છે કે ગાંધીજીને ભુલવા ન જોઇએ. જો કે ફક્ત અહિંસા જ નહીં, ગાંધીજીના નૈતિક મૂલ્યો પણ આપણે ભુલી રહ્યા છે. ભ્રષ્ટાચાર તેનો સૌથી મોટો પુરાવો છે. ગાંધીજી જેને અધઃપતન કહેતા એવા અનેક કામો આપણે જોઇ રહ્યા છીએ. છતાં ગાંધી ભુલાતા નથી, ત્યારે ગાંધીમાં જ ફરી આશા રાખીને જીવવું વધુ યોગ્ય છે, એ જ રાહ દેખાડશે એવી આશા પણ ખોટી નથી... એ જોતાં ગાંધીજીનું મહાભિનિષ્ક્રમણ પણ જાણવું જરૂરી થઇ પડશે. એ મહાભિનિષ્ક્રમણ એટલે દાંડીયાત્રા.

દાંડીયાત્રા કેમ કરવી પડી ? સત્યાગ્રહ માટે દાંડી જ કેમ પસંદ કરવું પડ્યું ? એવા અનેક સવાલોના જવાબો નવી પેઢીને મળે એ માટે આ સીરીઝ શરૂ કરી છે... પાંચ એપ્રિલ 1930 ના દિવસે મીઠાના સત્યાગ્રહ સાથે ગાંધીજીની દાંડીયાત્રા પૂરી થઇ હતી, તો આજથી પાંચ એપ્રિલ સુધી આ સીરીઝ ચાલુ રહેશે, વાંચતા રહો.. gujarat365.com

અશોક પટેલ ની કલમે